Astronomlar ilk dəfə Günəşdən kənarda bir ulduz ətrafında planetlərin yaranmağa başladığı anı müəyyən ediblər. Avropa Cənub Rəsədxanasının (ESO) tərəfdaş olduğu ALMA teleskopu və James Webb Kosmik Teleskopu (JWST) vasitəsilə yeni planet materiallarının - isti mineralların bərkimiş ilk hissəciklərinin yaranmasını müşahidə ediblər. Bu kəşf, ulduz sisteminin yaranmasının bu qədər erkən mərhələdə ilk dəfə müəyyən edilməsi ilə yanaşı, bizim Günəş sistemimizin keçmişinə də işıq tutur.

"Biz ilk dəfə Günəşdən başqa bir ulduz ətrafında planetlərin yaranmağa başladığı ən erkən anı müəyyən etdik", deyə Niderlandın Leiden Universitetindən professor Melissa McClure bildirib. O, bu araşdırmanın rəhbəri kimi "Nature" jurnalında dərc olunmuş məqalənin müəllifidir.

ABŞ-ın Purdue Universitetindən olan həmmüəllif Merel van 't Hoff isə tapıntılarını "bəbə ulduz sisteminin şəkli" kimi təsvir edərək, "Biz sistemin, Günəş sisteminin formalaşmağa yeni başladığı dövrdə necə göründüyünü görürük" deyə əlavə edib.

Bu yeni yaranan planet sisteminin "HOPS-315" adlı "proto" (yeni doğulmuş) ulduz ətrafında meydana gəldiyi bildirilir. Bu ulduz Yer kürəsindən təxminən 1,300 işıq ili uzaqlıqda yerləşir və Günəşin ilkin dövrlərinə bənzərdir. Astronomlar belə yeni ulduzların ətrafında qaz və tozdan ibarət disk şəklində "protoplanet diskləri" görürlər ki, bunlar yeni planetlərin formalaşdığı yerlərdir.

Astronomlar əvvəllər də bu cür disklərdə yeni yaranmış, Yupiter ölçüsündə planetlər müşahidə etsələr də, McClure bu haqda deyir: "Biz həmişə bilirdik ki, planetlərin bərk hissələri, yəni 'planetezimallar', daha erkən mərhələlərdə formalaşmalıdır."

Günəş sistemimizdə Yer kürəsinin hazırkı mövqeyi yaxınlığında bərk materialların ən erkən nümunələri qədim meteoritlərdə tapılır. Astronomlar bu meteoritlərdəki kristallik mineralları yaşlandıraraq Günəş sistemimizin formalaşmasının nə vaxt başladığını müəyyən edirlər. Bu meteoritlərdəki minerallar, xüsusilə silisium monoksid (SiO) ehtiva edir və yüksək temperaturda gənc planet disklərində bərkidilir.

Zamanla bu yeni bərkidilmiş materiallar bir-birinə bağlanaraq planetlərin yaranmasına səbəb olur. İlk kilometr ölçüsündə planetezimallar, məsələn, Yer və ya Yupiterin nüvəsi kimi planetlər, bu kristallik mineralların bərkidilməsindən dərhal sonra formalaşır.

Astronomlar HOPS-315 ətrafındakı diskdə bu isti mineralların bərkidilməyə başladığını təsdiqləyən sübutlar tapıblar. Onların nəticələri göstərir ki, SiO həm qaz halında, həm də kristallik minerallar şəklində mövcuddur, bu da onun yalnız indi bərkidilməyə başladığını göstərir.

"Bu proses daha əvvəl heç bir protoplanet diskində və ya Günəş sistemindən kənarda müşahidə edilməmişdir", deyə ABŞ-ın Miçiqan Universitetindən professor Edwin Bergin bildirib.

Bu minerallar ilk dəfə ABŞ, Avropa və Kanada kosmik agentliklərinin birgə layihəsi olan James Webb Kosmik Teleskopu vasitəsilə müəyyən edilib. Siqnalların mənbəyini dəqiq öyrənmək üçün, komanda Çilinin Atakama səhrasında ESO və beynəlxalq tərəfdaşlar tərəfindən idarə olunan ALMA teleskopu ilə sistemi müşahidə edib.

Bu məlumatlar astronomlara kimyəvi siqnalların ulduz ətrafındakı diskin, Günəş sistemindəki asteroid qurşağının orbitinə bərabər olan kiçik bir hissəsindən gəldiyini göstərib.

Leiden Universitetindən tədqiqatçı Logan Francis deyir: "Biz bu mineralları Günəş sistemindəki asteroidlərdə gördüyümüz yerdə, bu ekstrasolar sistemdə də görürük."

Bu səbəbdən HOPS-315 diski, bizim kosmik tariximizi öyrənmək üçün əla bir nümunə təşkil edir. Van 't Hoff bildirir ki, "bu sistem Günəş sistemimizdə baş verən bəzi prosesləri araşdırmaq üçün ən yaxşı sistemlərdən biridir."

Bu kəşf astronomlara qalaktika boyunca yeni doğulan ulduz sistemləri üçün bir nümunə olaraq erkən planet formalaşmasını öyrənmək üçün yeni imkanlar təqdim edir. Araşdırmada iştirak etməyən ESO astronomu və Avropa ALMA Proqram Meneceri Elizabeth Humphreys bildirib: "Bu tədqiqatın nəticələri məni çox təsirləndirdi. Bu, planet formalaşmasının çox erkən mərhələsini ortaya qoyur və HOPS-315-in Günəş sistemimizin necə formalaşdığını anlamaq üçün istifadə edilə biləcəyini göstərir. Bu nəticə, protoplanet disklərini araşdırmaq üçün JWST və ALMA-nın birgə gücünü vurğulayır."