Astronomlar tarixdə ən böyük qara dəlik birləşməsini aşkar etdilər

Astronomlar tarixdə ən böyük qara dəlik birləşməsini aşkar ediblər. Bu hadisə qara dəliklərin yaranması və ulduz təkamülü nəzəriyyələrini ciddi şəkildə sınağa çəkir. Hadisə 2023-cü il noyabrın 23-də LIGO-Virgo-KAGRA əməkdaşlığı çərçivəsində müşahidə edilib. Bununla bağlı məlumat 2025-ci il iyulun 13-də Birmingem Universiteti tərəfindən yayımlanmış mətbuat açıqlamasında ətraflı təqdim olunub.

Bu kosmik toqquşma zamanı Günəşin kütləsindən müvafiq olaraq 100 və 140 dəfə böyük olan iki nəhəng qara dəlik birləşərək, Günəşin kütləsindən 225 dəfə böyük yeni bir qara dəlik meydana gətirib. GW231123 adlandırılan bu hadisə LIGO (ABŞ), Virgo (İtaliya) və KAGRA (Yaponiya) müşahidə şəbəkəsinin dördüncü müşahidə mərhələsində qeydə alınıb.

Uelsdə yerləşən Kardiff Universitetinin LIGO Elmi Əməkdaşlığının üzvü professor Mark Hannam bu hadisəni belə şərh edib: "Bu, bizə cazibə dalğaları vasitəsilə müşahidə olunmuş ən böyük qara dəlik cütlüyüdür və bu, qara dəliklərin yaranması ilə bağlı anlayışımıza ciddi bir çağırışdır."

Bu hadisəni fərqləndirən əsas cəhət, qara dəliklərin nəhəng ölçüləri ilə yanaşı, onların sürətli fırlanmasıdır. Portsmut Universitetindən Dr. Çarli Hoy qeyd edir ki, "Bu qara dəliklər çox sürətlə, hətta Eynşteynin nisbilik nəzəriyyəsi ilə icazə verilən həddə qədər fırlanır." Adətən böyük ulduzların supernova partlayışlarından sonra yaranan qara dəliklərdən fərqli olaraq, bu birləşmədəki qara dəliklər mövcud təkamül modellərinə uyğun gəlmir. Bu isə belə nəhəng qara dəliklərin necə yarandığı ilə bağlı əsaslı suallar doğurur.

Astronom və elmi kommunikator Filip Plait bu hadisəni belə izah edir: "Supernovadan yaranan ən böyük qara dəliklərin kütləsi ən çoxu bir neçə onlarla Günəş kütləsi qədər ola bilər. Lakin burada 100 və 140 Günəş kütləsi həddini görürük, bu isə həmin limitdən çox yüksəkdir." Plait əlavə edir ki, bu nəhəng qara dəliklər ya əvvəlki qara dəlik birləşmələri nəticəsində yaranmış ola bilər (hierarxik birləşmə adlanan ssenari), ya da erkən kainatda yaranmış qeyri-adi böyük ulduzlardan formalaşa bilər. Hər iki halda, bu kəşf mövcud modellərin yenidən nəzərdən keçirilməsini tələb edir və kainatın ən ağır cazibə "canavarlarının" necə yarandığını anlamağa yeni bir mürəkkəblik qatır.

Cazibə dalğaları necə aşkar edilir? İki qara dəlik bir-birinin ətrafında fırlanarkən, onlar zəif cazibə dalğaları yayırlar. Bu dalğalar, qara dəliklər bir-birinə yaxınlaşdıqca güclənir və nəhayət, birləşmə zamanı güclü bir impuls şəklində kainat boyunca hərəkət edir. Bu impuls Yerə çatdıqda, cazibə dalğalarının yaratdığı məkan-zaman əyrilikləri xüsusi cihazlar vasitəsilə ölçülür.

LIGO, Virgo və KAGRA kimi rəsədxanalar lazer interferometriyası metodundan istifadə edərək, protonun eni ilə müqayisədə min dəfədən daha kiçik məkan-zaman əyriliklərini ölçə bilir. Bu yüksək həssaslıq, belə zəif siqnalları belə qeydə almağa imkan yaradır.

Cazibə dalğaları astronomiyası hələ cavan bir sahədir və ilk aşkar etmədən cəmi on il keçib. Lakin bu sahə artıq kainatla bağlı anlayışlarımızı dəyişdirir. GW231123 hadisəsi göstərir ki, qara dəliklər hələ də bir çox sirrlər saxlayır və bu məkan-zaman dalğaları bizə kainatın necə işlədiyini və haradan gəldiyini öyrənmək üçün yeni imkanlar təqdim edir.