Avropa üçün ilk günəş fırtınası monitoru: Böyük Britaniyanın kosmik hava proqnozlarını gücləndirmək planı

Böyük Britaniyanın elmi və texnoloji sahədəki yeni təşəbbüsü olan UK-ODESSI (UK-Orbital pathfinDEr for Space-borne, Space-weather Instrumentation) peyk layihəsi kosmik hava müşahidə və proqnozlaşdırma sahəsində ölkənin mövqeyini gücləndirməyi hədəfləyir. Bu layihə, aşağı orbitdə yerləşdiriləcək sərfəli peyk vasitəsilə Böyük Britaniya istehsalı olan elmi alətlərin istifadəsini nəzərdə tutur.

Layihə çərçivəsində təqdim olunan təklif bu həftə Durham şəhərində keçirilən Kral Astronomiya Cəmiyyətinin Milli Astronomiya Toplantısında (NAM 2025) müzakirəyə çıxarılıb. UK-ODESSI layihəsi, Böyük Britaniyada və Avropada kosmik hava müşahidəsi üzrə mövcud imkanları genişləndirmək üçün yeni nəsil cihazların sınaqdan keçirilməsi məqsədini daşıyır.

Peyk, əsas yük olaraq iki əsas cihaz daşıyacaq: SCOPE (Science and Technology Facilities Council-in RAL Space bölməsində hazırlanmış günəş koronaqrafı) və HEPI (Surrey Universitetində hazırlanmış yüksək enerjili hissəcik cihazı). Bu cihazlar kosmik hava müşahidəsindəki mövcud boşluqları doldurmaq üçün nəzərdə tutulub.

SCOPE, Avropada kosmik hava əməliyyatları üçün hazırlanmaqda olan yeganə günəş koronaqrafıdır. Bu cihaz, günəşdən çıxan kütləvi plazma partlayışlarını (koronal kütlə atılmaları - CME) izləməyə və onların Yerə çatma vaxtını ən azı 15 saat əvvəlcədən proqnozlaşdırmağa imkan verir. CME-lərin dəqiq proqnozlaşdırılması kosmik hava risklərinin azaldılması üçün çox vacibdir. Hal-hazırda Avropa bu müşahidə üçün ABŞ tərəfindən idarə olunan texnologiyalardan asılıdır. Lakin ABŞ-ın elmi infrastrukturunun gələcəyi ilə bağlı qeyri-müəyyənliklər fonunda Böyük Britaniya və Avropa üçün müstəqil müşahidə imkanlarının inkişaf etdirilməsi mühüm əhəmiyyət daşıyır.

UK-ODESSI-nin elmi rəhbəri və SCOPE cihazının layihə rəhbəri Dr. Ceki Devis bildirib: "Koronaqrafın, xüsusilə də işıq yayılması ilə bağlı çətin tələblərini yer üzündə sınaqdan keçirmək asan deyil. Aşağı orbitdə yerləşdiriləcək sərfəli bir platforma həm cihazın sınaqdan keçirilməsi, həm də mövcud cihazlar üçün əlavə dayanıqlıq təmin etməsi baxımından ideal bir seçimdir."

HEPI cihazı isə yüksək enerjili günəş hissəciklərini, xüsusilə də enerjisi 300 MeV-dən yuxarı olanları ölçmək üçün hazırlanıb. Surrey Universitetinin Surrey Kosmik Mərkəzinin direktoru və HEPI cihazının rəhbəri professor Kit Rayden qeyd edib: "Bu hissəciklər çox nüfuzedici olduğu üçün Yer üzündəki sistemlərə və hətta təyyarələrdəki avadanlıqlara təsir göstərə bilər. Bu cür hissəciklərin müşahidəsi hazırda yalnız coğrafi orbitdə yerləşən bir neçə yerdən mümkündür. HEPI kimi təsdiqlənmiş bir cihazın bir neçə peyk üzərində yerləşdirilməsi, mövcud modellərin dəqiqliyini əhəmiyyətli dərəcədə artıracaq."

Peyk, Surrey Satellite Technology Ltd (SSTL) tərəfindən hazırlanacaq kiçik bir peyk platformasında 500–600 km hündürlükdə günəşə sinxron terminator orbitində yerləşdiriləcək. Bu orbit, məlumatların demək olar ki, fasiləsiz toplanmasını təmin edəcək, yalnız qısa müddətli tutulma dövrləri olacaq.

Bu missiya həm də Böyük Britaniyada hazırlanmış digər peyk texnologiyalarının sınaqdan keçirilməsi üçün bir platforma rolunu oynayacaq və aşağı orbitdən kənar gələcək yerləşdirmələr üçün yol açmağa kömək edə bilər. Hal-hazırda SCOPE və HEPI cihazlarının inkişafı davam edir, lakin UK-ODESSI missiyası hələ konseptual səviyyədədir. Layihənin irəliləməsi üçün dizayn tədqiqatı tələb olunur və maliyyə təmin edildiyi halda, yaxın beş il ərzində buraxılış hədəflənir.

Dr. Devis yekun olaraq bildirib: "Kosmik hava müşahidəsi Böyük Britaniyanın milli risklər siyahısında tanınmış bir təhlükədir. Bu riskin uğurlu şəkildə azaldılması üçün proqnozlaşdırma, cari vəziyyətin qiymətləndirilməsi və model təsdiqi üçün cihazların hazırlanması və yerləşdirilməsi vacib elementlərdir."