Son araşdırmalara görə, Ayın səthaltı lavaları əvvəlki nəzəriyyələrdə göstərildiyindən daha uzun müddət ərzində mövcud olub. Bu nəticə Çinin Çanq'e-5 missiyasının topladığı nümunələr əsasında əldə edilib. 4,5 milyard il əvvəl baş verən, Mars ölçüsündə bir cismin Yer ilə toqquşması nəticəsində Ayın formalaşdığı nəzəriyyəsi geniş şəkildə qəbul edilir. Bu nəzəriyyə Ayın səthinin üst qatlarının əvvəlcə soyuduğunu və lavaların erkən dövrlərdə dayandığını irəli sürür. Lakin Çanq'e-5 missiyasının topladığı nümunələr bu fikri dəyişdirə bilər.

Çanq'e-5 missiyası Ayın yaxın tərəfdə yerləşən və "Oceanus Procellarum" adlanan geniş düzənlikdən 1,7 kiloqramlıq nümunələr toplayıb. Bu nümunələr təxminən 2 milyard il əvvəl əmələ gələn bazalt və maqmatik süxurlardan ibarətdir. Bu, indiyədək əldə edilən ən gənc nümunələrdir. Əldə edilən məlumatlar Ayın səthindəki istiliyin düşündüyümüzdən daha yüksək olduğunu və lavaların səthə yaxın dərinliklərdə daha uzun müddət ərzində mövcud olduğunu göstərir.

Araşdırmaya Florida Universitetinin alimlərindən biri olan professor Stiven M. Elardo rəhbərlik edib. Tədqiqat qrupu Arizona Universiteti, Kolorado Mədənçilik Məktəbi, Oksford Universiteti və digər bir neçə elmi mərkəzləri təmsil edən mütəxəssislərdən ibarət olub. Nəticələr 18 iyul 2025-ci ildə “Science Advances” jurnalında dərc edilib.

Alimlər Çanq'e-5 missiyasının topladığı nümunələrin mənşəyini müəyyənləşdirmək üçün yüksək təzyiq və temperatur sınaqları keçiriblər. Əvvəlki tədqiqatlar göstərirdi ki, bu lavalar yüksək miqdarda radioaktiv elementlər (kalium, torium, uran) ehtiva edən ərazilərdən çıxıb. Bu elementlər istilik istehsal etdiyi üçün Ayın üst mantiyasını daha uzun müddət isti saxlaya bilərdi. Əvvəlki nəzəriyyələrə görə, Ayın üst mantiyası əvvəlcə soyuyub və gənc lavalar dərin mantiyadan çıxmalı idi. Lakin yeni nəticələr göstərir ki, üst mantiyada da 2 milyard il əvvəl qismən ərimiş süxurlar mövcud olub.

Professor Elardo bu barədə açıqlamasında deyib: “Bizim eksperiment nəticələrimiz və istilik təkamülü hesablamalarımız göstərir ki, radioaktiv elementlərin zənginliyi Ayın üst mantiyasını yüzlərlə dərəcə daha isti saxlayıb. Bu, Ayın geoloji təkamülünün daha dəqiq xronologiyasını qurmaq üçün mühüm məlumat təmin edir.”

Bu tədqiqat həm də Ayın və digər planetlərin necə formalaşdığını və təkamül etdiyini daha yaxşı anlamağa kömək edir. Ay Yerə ən yaxın göy cismi olduğundan, onun nümunələrinin öyrənilməsi planetlərin geoloji inkişaf prosesini anlamaq üçün vacibdir. Elardo əlavə edib: “Ümid edirəm ki, bu araşdırma Ayın daxili dinamikasının modelləşdirilməsi sahəsində yeni tədqiqatlara yol açacaq.”

Bu nəticələr Ayın geoloji tarixinin və daxili təkamülünün daha ətraflı öyrənilməsinə töhfə verəcək. Gələcəkdə bu sahədə daha çox araşdırmaların aparılması gözlənilir.