Gələcəyin hissəcik sürətləndiricisi: FCC layihəsi

CERN Şurası, 6–7 noyabr 2025-ci il tarixlərində keçirilən xüsusi iclasda Future Circular Collider (FCC) layihəsinin texniki cəhətdən mümkün olduğunu təsdiqləyib. Layihə, Large Hadron Collider-in (LHC) 2041-ci ildə fəaliyyətini dayandırmasından sonra hissəcik fizikası sahəsində yeni dövr açmağı hədəfləyir.

FCC nədir?

Future Circular Collider, təxminən 90–100 kilometr uzunluğunda dairəvi tunelə malik yeni hissəcik sürətləndirici kimi planlaşdırılır. Layihənin iki əsas mərhələsi var:

• FCC-ee: Elektron-pozitron sürətləndiricisi, Higgs bozonu və digər elektrozəif hissəcikləri yüksək dəqiqliklə araşdırmaq üçün nəzərdə tutulmuşdur.
• FCC-hh: Proton-proton sürətləndiricisi, 100 TeV enerji səviyyəsində işləyərək Standart Modeldən kənar yeni fizikaya qapılar açmağı hədəfləyir.

Layihə yalnız hissəcik fizikası sahəsində deyil, həm də sürətləndirici texnologiyalar, superkeçirici materiallar və detektor sistemləri sahəsində inqilabi yeniliklər vəd edir.

Layihənin keçmişi və gələcəyi

FCC layihəsi, 2020-ci ildə Avropa Hissəcik Fizikası Strategiyasının yenilənməsi ilə formalaşmağa başladı. 2021-ci ildə CERN layihənin texniki və maliyyə əsaslarını araşdırmağa başladı və 2025-ci ilin martında yekun hesabat təqdim olundu. Növbəti mərhələdə maliyyə modelləri, ətraf mühit təsirləri və layihənin Fransa-İsveçrə sərhədindəki yerləşdirilməsi ilə bağlı məsələlər daha da təkmilləşdiriləcək.

Şura qərarları və gələcək addımlar

CERN Şurası, FCC layihəsini hissəcik fizikası sahəsində qlobal liderlik üçün vacib platforma kimi qiymətləndirərək, maliyyə modelinin möhkəmləndirilməsini və layihənin sosial faydalarının geniş şəkildə izah edilməsini tövsiyə edib. Layihənin tikilib-tikilməməsi ilə bağlı yekun qərar 2028-ci ildə veriləcək.

İnsan təsiri və texnoloji yeniliklər

FCC layihəsi, qaranlıq maddənin sirrini açmaq, Higgs bozonundan kənar kütlə yaranma mexanizmlərini araşdırmaq və yeni qüvvələr və hissəcikləri kəşf etmək potensialına malikdir. Bununla yanaşı, layihənin tələb etdiyi texnologiyalar — yüksək güclü maqnitlər, inkişaf etmiş detektorlar və kriogen sistemlər — elmdən kənar sahələrdə də geniş innovasiyalara yol açacaq.

CERN, layihənin texniki və maliyyə əsaslarını möhkəmləndirmək üçün üzv dövlətlər və sənaye tərəfdaşları ilə əməkdaşlığa davam edir. Tikinti işləri 2030-cu illərin əvvəllərində başlayarsa, FCC-nin ilk mərhələsi 2040-cı illərin ortalarında fəaliyyətə başlaya bilər. Bu, Avropanın yüksək enerji fizikası sahəsində liderliyini davam etdirməsini təmin edəcək.

FCC layihəsi, yalnız elmi kəşflər deyil, həm də texnologiya və sənaye sahələrində geniş təsir vəd edir. Avropa, hissəcik fizikası sahəsində növbəti böyük sıçrayışa hazırlaşır.