Fomalhaut, gecə səmasının ən parlaq ulduzlarından biridir və Yerdən təxminən 25 işıq ili uzaqlıqda yerləşir. Bu yaxınlıq astronomlara ulduzun strukturunu yüksək dəqiqliklə müşahidə etməyə imkan verir. Fomalhaut, 440 milyon il yaşında olan gənc bir ulduzdur və ətrafında planetesimalların toqquşmasından yaranan aktiv qalıq diskləri ilə əhatələnmişdir. Bu disklər, exoplanetlərin formalaşdığı yerlərdir və astronomlar planetlərin necə meydana gəldiyini öyrənmək üçün bu diskləri diqqətlə araşdırırlar.

Diskdəki Eksentrislik Gradienti

Fomalhautun diski qeyri-adi şəkildə deformasiya olunmuşdur. ALMA teleskopu ilə aparılan yeni müşahidələr göstərir ki, diskin eksentrisliyi sabit deyil, məsafəyə görə dəyişir. Araşdırmalar göstərir ki, diskin ulduzdan uzaqlaşan hissəsi daha az eksentrislik göstərir. Bu fenomenə "mənfi eksentrislik gradienti" adı verilir.

Joshua Lovell və Jay Chittidi tərəfindən aparılan iki ayrı araşdırma, bu diskdəki eksentrislik gradientini təsvir edir. Lovell, Harvard-Smithsonian Astrofizika Mərkəzində Submillimeter Array Fellow olaraq çalışır və diskin eksentrislik gradientini ilk dəfə dəqiq şəkildə nümayiş etdirən tədqiqatın aparıcı müəllifidir. O bildirib: “Müşahidələrimiz göstərir ki, diskin eksentrisliyi məsafəyə görə sabit şəkildə azalır. Bu, indiyə qədər heç bir qalıq diskdə aydın şəkildə göstərilməyib.”

Planetlərin Diskə Təsiri

Astronomlar hesab edirlər ki, planetlər bu cür diskləri formalaşdırır. ALMA və JWST müşahidələri əsasında yaradılan modellər göstərir ki, diskin içində gizlənmiş planetlər onun morfologiyasını dəyişə bilər. Lovell və həmkarları iki mümkün planet ssenarisi təqdim edirlər. Birinci ssenariyə görə, planet 109–115 au məsafədə yerləşir və diskin "əsas kəmərinin" daxili kənarını təmizləyir. İkinci ssenari isə planetin 70–75 au məsafədə, "aralıq kəmərin" daxilində yerləşdiyini iddia edir.

JWST müşahidələri planetin kütləsi və orbitinə dair məhdudiyyətlər qoyur. Lovell bildirir ki, bu müşahidələr diskin içindəki boşluqları və onun morfologiyasını formalaşdıran planet-disk qarşılıqlı təsirini daha yaxşı anlamağa kömək edir. Araşdırmalar həmçinin göstərir ki, Fomalhautun diski ilkin olaraq eksentrik olub və planetlər onun formasını dəyişdirib.

Gələcək Perspektivlər

Təəssüf ki, hazırda astronomların planetin birbaşa müşahidə edilməsi üçün texniki imkanları yoxdur. Lovell qeyd edir ki, planetin kütləsi və orbit diapazonu mövcud müşahidə metodlarının həssaslıq həddindən aşağıdadır. Araşdırma qrupu ümid edir ki, ALMA teleskopunun digər disklərlə bağlı müşahidələri bu modelləri daha da dəqiqləşdirəcək. Lovell deyir: “Ümid edirik ki, bu planet haqqında yeni ipucları tapacağıq!”

Diskdəki Digər Xüsusiyyətlər

Diskdəki eksentrislikdən əlavə, onun parlaqlıq xüsusiyyətləri və alt strukturları da tədqiqatçıların marağını artırır. Jay Chittidi qeyd edir ki, sabit eksentrislik modeli ilə diskin bu qeyri-adi xüsusiyyətlərini izah etmək mümkün deyil. Yeni modellər, diskin tarixi və hazırkı vəziyyətini daha yaxşı anlamağa imkan verir.

Fomalhaut sistemi, planetlərin formalaşma prosesini və onların disklərlə qarşılıqlı təsirini araşdırmaq üçün unikal imkanlar təqdim edir. Gələcəkdə bu sistem üzərində aparılacaq müşahidələr, astronomların planetlərin necə formalaşdığına dair anlayışlarını daha da genişləndirə bilər.