Kaliforniya Universiteti (Santa Barbara), Texas Universiteti (Austin), Yel Universiteti və Tayvan Milli Normal Universitetinin tədqiqatçıları Günəşə bənzər bir çox ulduzun öz fırlanma oxunun planet-formalaşdırıcı disklərə (protoplanetar qaz və toz buludlarına) nisbətən meyilli şəkildə yarandığını aşkar ediblər. Bu disklərdən günəş sistemləri meydana gəlir.

Tədqiqatın baş müəllifi və Kaliforniya Universitetinin fizika professoru Brendan Bouler bildirib ki, bu iş ənənəvi olaraq qəbul edilmiş yüzillik fərziyyələri sarsıdır. O qeyd edib ki, Günəş sistemimizdəki planetlərin fırlanma oxlarının Günəşin fırlanma oxu ilə uyğunluğu əsasında ulduzların və onların planet-formalaşdırıcı disklərinin əsasən uyğun şəkildə yarandığı güman edilirdi.

"Bu, əsrlərdir davam edən fərziyyələri şübhə altına alır," deyə Bouler vurğulayıb.

Eksoplanetlər (digər ulduzların ətrafında dövr edən planetlər) 1990-cı illərin əvvəllərində kəşf edildikdən sonra, ulduzların fırlanma oxlarının yaxınlıqdakı planetlərin orbitlərinə nisbətən müxtəlif istiqamətlərdə olması astrofizikləri çaşdırmışdı. Texas Universitetində (Austin) postdoktoral tədqiqatçı və tədqiqatın əsas müəllifi Loren Biddle bildirib ki, bəzi planetlərin orbitlərinin ana ulduzların fırlanma oxlarına nisbətən son dərəcə meyilli olması alimlər üçün gözlənilməz olmuşdu.

Tədqiqatçılar bu vəziyyəti izah etmək üçün müxtəlif nəzəriyyələr irəli sürüblər. Onlardan biri, planetlərin formalaşmasından sonra yaxınlıqdakı bir ulduzun və ya cütlük ulduzun cazibə qüvvəsi ilə planetlərin orbitinin meyilli hala gəlməsini təklif edir. Digər nəzəriyyə isə, sistemin kənarında yerləşən kütləvi bir planetin cazibə qüvvəsi ilə daxildəki planetlərin orbitlərinə təsir etməsidir.

Yeni tədqiqatda isə alimlər Atakama Böyük Millimetr/Submillimetr Massivi (ALMA), Tranzit Eksoplanetlərin Araşdırılması Peyki (TESS) və Kepler Missiyası (K2) vasitəsilə 49 gənc təcrid olunmuş ulduz və onların planet-formalaşdırıcı disklərinin ulduz-disk meylliyini ölçüblər. Nəticələr göstərib ki, bu ulduzların və disklərin təxminən üçdə ikisi uyğun şəkildə yerləşir, lakin üçdə biri meyilli haldadır. Bu, bəzi planet sistemlərinin elə doğularkən meyilli olduğunu göstərir.

"Bu, bizim interpretasiyamızı dəyişir," deyə Bouler qeyd edib. "Bu o deməkdir ki, sistemlərin meyilliliyini izah etmək üçün çoxsaylı dinamik proseslərə ehtiyac yoxdur. Bəziləri sadəcə olaraq belə yaranır."

Bouler əlavə edib ki, bəzi planet sistemləri kompleks dinamikalarla izah edilə bilər. Lakin bu tədqiqat göstərir ki, bizim Günəş sistemimizdəki altı dərəcəlik meyillilik də bu ilkin formalaşma prosesinin bir hissəsi ola bilər.

"Elm bəzən ən sadə modelin doğru olduğunu göstərir. Bu iş də Günəşimizin ilkin ulduz meyillilik paylanmasına uyğun gəldiyini göstərir," deyə o əlavə edib.

Gələcək tədqiqatlar bu meylli orientasiyaların necə formalaşdığını daha da araşdırmağı hədəfləyir. "İndi bilirik ki, ən azı üçdə biri meyillidir," deyə Bouler qeyd edib. "Amma bunun səbəbi hələ də cavabsızdır."

Daha ətraflı məlumat: Lauren I. Biddle və digərləri, "Günəşə bənzər ulduzların üçdə biri meyilli planet-formalaşdırıcı disklərlə doğulur," Nature (2025). DOI: 10.1038/s41586-025-09324-0.