Elm və Kosmos
Kainatdakı ilk ulduzlar ilkin qara dəliklər vasitəsilə formalaşa bilər
16
Süni intellekt
Oxumaq vaxt alır?
Məqalələri dinləyə bilərsizElm adamları kainatın erkən dövrlərində formalaşan ilkin qara dəliklərin ilk ulduzların yaranması prosesində mühüm rol oynaya biləcəyini irəli sürürlər. Araşdırmalar göstərib ki, bu qara dəliklər kütləsindən və miqdarından asılı olaraq ulduzların yaranmasını ya sürətləndirə, ya da ləngidə bilərdi. Böyük Partlayış zamanı yaranmış ilkin qara dəliklər, eyni zamanda, qaranlıq materiyanın təbiətini daha yaxşı anlamaq üçün ipucu ola bilər. Lakin alimlər hələ də tam əmin deyillər ki, bu qara dəliklər ulduzların yaranmasını təşviq edib, yoxsa əksinə, bu prosesi əngəlləyib.
Aparılmış modelləşdirmələr göstərib ki, ilkin qara dəliklər erkən kainatda maddənin sıxlıq dalğalanmaları nəticəsində formalaşıb. Bu cür qara dəliklərin yaranması üçün ulduzların mövcudluğu zəruri deyildi, çünki onlar ilkin kosmik materialdan formalaşırdı və kütləsi ulduz kütləsi ilə məhdudlaşmırdı. İlkin qara dəliklər hələlik müşahidə olunmadığı üçün onların xüsusiyyətləri barədə dəqiq məlumat yoxdur. Lakin nəzəri modellər göstərir ki, bu qara dəliklər kifayət qədər kütləli olduqda, güclü cazibə mərkəzləri kimi çıxış edərək qaz və qaranlıq materiyanı özünə cəlb edə bilər və kiçik qalaktikaların formalaşmasına təkan verə bilərdi.
Astronomların fikrincə, ilkin qara dəliklər erkən ulduzların yaranmasını sürətləndirmək üçün Günəşin kütləsindən 1000-10 000 dəfə böyük olmalıdır. Belə kütləyə malik qara dəliklər maddənin sıxlıq dalğalanmalarını artıraraq qaranlıq materiya içində ulduz və qalaktikaların “inşa bloklarının” yığılmasını təmin edə bilərdi. Lakin əgər bu qara dəliklər çoxlu sayda olsaydı, erkən kainatda ulduz və qalaktikaların həddindən artıq sürətlə formalaşması müşahidə edilərdi ki, bu da mövcud nəzəri modellərlə uyğunsuz olardı.
Digər tərəfdən, az kütləli, yəni Günəşin kütləsindən 100 dəfə kiçik olan ilkin qara dəliklər qaz buludlarında qabarma və çəkilmə qüvvələri yaradırdı ki, bu da onları qızdıraraq ulduzların yaranmasını əngəlləyirdi. Ulduzlar, yalnız soyuq və sıx qaz buludlarının öz cazibəsi altında sıxılması nəticəsində formalaşa bilərdi. Az kütləli ilkin qara dəliklərin sayı nə qədər çox olarsa, ulduzların yaranma prosesi bir o qədər ləngiyərdi.
Alimlər hesab edirlər ki, ilkin qara dəliklərin kütləsi və sayı tam ideal şəkildə uyğun olmalıdır ki, onlar ulduzların yaranmasına töhfə verə bilsin. İlkin qara dəliklər hələlik fərziyyə olaraq qalır. Lakin astronomlar bu qara dəliklərin erkən kainatda ulduzların formalaşmasında oynadığı rolu təsdiqləyə biləcək dəlillər axtarırlar. Bəzi nəzəri ssenarilərə əsasən, ulduzların yaranması Böyük Partlayışdan cəmi 15 milyon il sonra başlaya bilərdi ki, bu da mövcud modellərin göstərdiyi 100-200 milyon illik müddətdən xeyli əvvəl idi. Əgər erkən qalaktikalar və ulduzlar aşkarlanarsa, bu, ilkin qara dəliklərin ulduzların və kosmik strukturların sürətli yaranmasına səbəb olduğunu təsdiqləyə bilər.