Diş həkiminin kreslosunda oturmaq bir çox insan üçün narahatlıq və qorxu yaradır. Hazırda itirilmiş dişi əvəz etmək üçün çənə sümüyünə titan vint taxılır, sonra isə bu vintin güclənməsi üçün aylarla gözləmək lazım gəlir. Ancaq dünyada bir sıra tədqiqat qrupları insan çənəsində bioloji dişlərin yetişdirilmə yollarını araşdırır.

King’s College London universitetinin Regenerativ Stomatologiya magistr proqramının direktoru Ana Angelova Volponi son 20 ildə laboratoriyada diş yetişdirmək üzərində çalışır. O, 2013-cü ildə insan və siçan hüceyrələrindən ilk dəfə olaraq diş yetişdirən komandanın bir hissəsi olub. Bu il Volponi və komandası dişin laboratoriyada yetişməsi üçün daha uyğun mühit yaradılmasına nail oldu. Bu mühit ağızda bioloji dişlərin yetişdiyi təbii şəraiti daha yaxşı təqlid edir. Bu, siçan hüceyrələrinin insan hüceyrələri ilə əvəz edilməsi yolunda vacib bir addımdır.

Volponi’nin dediyinə görə, laboratoriyada diş yetişdirmək ideyası 1980-ci illərə qədər gedib çıxır. Onun və həmkarlarının yaratdığı diş, ilk dəfə olaraq insanın diş əti hüceyrələri ilə siçan embrionundan alınan “progenitor” diş hüceyrələrinin birləşməsi nəticəsində formalaşıb. Volponi bu prosesi belə təsvir edir: 'Bu, sanki üçayaqlı bir dayaq kimidir. İki növ hüceyrə diş yaratmaq üçün bir-biri ilə 'danışır' və bu prosesin baş verdiyi mühit də vacibdir.'

Həmin mühit, yəni “skelet” (scaffold), Volponi’nin son tədqiqatındakı əsas mövzu olub. 2013-cü ildə o, diş yetişdirmək üçün kollagen zəminindən istifadə etmişdi. Bu dəfə isə hidrogel adlı, yüksək su tərkibli bir polimerdən istifadə edilib. Volponinin tədqiqatına qatılan King’s College London-un doktorantı Xuechen Zhang izah edir: 'Əvvəlcə siçan embrionlarından hüceyrələri toplayırıq, sonra onları qarışdırıb hüceyrə pelleti halına gətiririk. Daha sonra bu pelleti hidrogelə yeridib təxminən səkkiz gün böyüdürük.'

Səkkiz günün sonunda hidrogelin içində dişə bənzər strukturlar formalaşır. Bu tədqiqat Imperial College London ilə əməkdaşlıqda inkişaf etdirilən yeni hidrogel materialından istifadə ilə həyata keçirilib. Volponi bildirir ki, bu yeni material hüceyrələrin 'danışığını' yaxşılaşdıraraq dişin yaranma prosesinə kömək edir.

Tədqiqatçılar hələ ki, embrional siçan hüceyrələrini böyüklərdən götürülən insan hüceyrələri ilə necə əvəz edəcəklərini dəqiq bilmirlər. Ancaq bu problem həll olunsa, Volponi gələcəkdə laboratoriyada yetişdirilən dişlərin iki fərqli üsulla gündəlik stomatologiyaya daxil olacağını düşünür: 'Ya dişi müəyyən inkişaf mərhələsinə qədər böyüdərək, diş yuvasına yerləşdirərik ki, o, üzvi strukturlarla inteqrasiya olunaraq tam dişə çevrilsin. Ya da dişi tam yetişdirib sonra cərrahi yolla implant edərik. Hansı üsulun daha məqsədəuyğun olacağını demək hələ tezdir.'

Bioloji dişin üstünlükləri Laboratoriyada yetişdirilmiş, pasiyentin öz hüceyrələrindən yaradılan bioloji diş, hazırda istifadə olunan protezlər və implantlarla müqayisədə bir sıra üstünlüklərə malikdir. Əvvəla, bu cür diş orqanizmdə heç bir iltihab və ya rədd olunma olmadan toxumalara uyğunlaşacaq. Bundan əlavə, bu dişlər adi diş kimi hiss ediləcək, çünki implantlardan fərqli olaraq elastiklik və hissiyyat funksiyalarına sahib olacaq.

Sheffield Universitetinin Kliniki Stomatologiya Məktəbinin böyük klinik mühazirəçisi Vitor C. M. Neves Volponinin diş bərpası sahəsində bir pioner olduğunu və çox sayda tədqiqatçıya ilham verdiyini deyir. 'Onun yeni tədqiqatı bütün dişlərin regenerasiyası texnologiyasının sənaye səviyyəsində tətbiqi üçün vacib bir amili, skeletlərin istifadəsini araşdırır,' deyə Neves bildirib. Bu tədqiqat, başqa alimlərin də töhfəsi ilə klinik tətbiq üçün tam diş mühəndisliyinə dəstək ola biləcək mühitin yaradılmasının əhəmiyyətini vurğulayır.

Alternativ yanaşmalar Diş regenerasiyası sahəsində çalışan digər tədqiqatçılar da müxtəlif yanaşmalar təklif edirlər. Məsələn, Yaponiyanın Osaka şəhərindəki Kitano Xəstəxanasının Tibb Tədqiqat İnstitutundan Katsu Takahashi və komandası, anodontiya kimi problemlərdən əziyyət çəkən insanlar üçün dişlərin böyüməsini təşviq edən antitel əsaslı müalicə üsulu hazırlayır. Bu müalicə artıq klinik sınaqlara başlayıb və onilliyin sonuna qədər hazır ola bilər.

Bundan əlavə, Tufts Universitetinin Diş Tibb Məktəbindən Pamela Yelick-in rəhbərlik etdiyi komanda 2024-cü ildə insan və donuz hüceyrələrindən ibarət insanabənzər dişlər yetişdirib. Donuzlar insanlardan fərqli olaraq, həyatları boyu bir neçə dəfə dişlərini yenidən böyüdə bilir. Məqsəd, insan çənəsindəki hüceyrələri stimullaşdıraraq yeni dişlərin böyüməsinə nail olmaqdır.

Vaşinqton Universitetindən Hannele Ruohola-Baker isə insanın ağız boşluğunda dişlərin yaranmasının molekulyar sxemini öyrənərək bu prosesi laboratoriyada təkrarlamağı hədəfləyir. O deyir: 'Klinik tətbiq vaxt tələb edəcək, lakin bu sahədəki dinamika sürətlənir və yaxın onillikdə bioloji diş bərpası və ya əvəz olunması real bir seçim halına gələ bilər.'