Mitoxondrial DNT-nin sirri

Mitoxondrial DNT insan hüceyrələrinin enerji mənbəyini təmin edən mitoxondrilərdə yerləşir. Bu kiçik üzvi strukturlar hüceyrə içində enerji istehsal etməklə yanaşı, bir çox digər vəzifələri də yerinə yetirirlər. Lakin mitoxondrial DNT-yə edilən dəqiqliklə düzəlişlər indiyədək mümkün olmayıb.

Mitoxondriya, təxminən 1,5 milyard il əvvəl bir arxeonun bakteriyanı udması ilə yaranmışdır. Vaxt keçdikcə bu bakteriya, ev sahibi hüceyrənin nüvə DNT-sinə genlərinin əksəriyyətini ötürərək, 13 enerji istehsal edən protein kodlayan 37 genə çevrilmişdir. Mitoxondrial DNT, nüvə DNT-dən fərqli olaraq, yalnız anadan miras alınır və mutasiyalara daha həssasdır.

CRISPR Texnologiyası Niyə İşə Yaramır?

CRISPR texnologiyası bir çox genetik xəstəliklərin müalicəsində inqilabi bir vasitə olmuşdur, lakin mitoxondrial DNT üzərində bu texnologiyanın istifadəsi hələ mümkün deyil. Bunun əsas səbəbi mitoxondriyanın ikiqat membranla əhatə olunması və xarici nuklein turşularını qəbul etməməsidir.

Yeni Üsullar Nədən İbarətdir?

CRISPR-ə alternativ olaraq, alimlər mitoxondrial DNT redaktəsi üçün zincir barmaq nukleazları (ZFNs) və transkripsiya aktivatoru kimi effektor nukleazlar (TALENs) üzərində çalışırlar. Bu üsullar mutasiyalı DNT-ni kəsərək onun atılmasını təmin edir və sağlam DNT-nin yenidən replikasiyasına şərait yaradır.

Son illərdə isə daha dəqiq texnologiyalar üzərində işlər görülür. 2018-ci ildə bir bakteriyadan əldə edilən DddA fermenti, mitoxondrial DNT-nin baza redaktəsində istifadə edilməyə başlandı. Bu üsul, mutasiyalı bazaları sağlam baza ilə əvəz edərək genetik xəstəliklərin müalicəsində yeni üfüqlər açır.

İnsanlara Təsiri

Dünyada hər 5000 insandan biri mitoxondrial xəstəliklərdən əziyyət çəkir. Bu xəstəliklər görmə qabiliyyətinin itirilməsi, əzələlərdə zəiflik və digər ciddi simptomlara səbəb ola bilir. Əgər mitoxondrial DNT redaktəsi klinik tətbiqlərə keçərsə, bu, genetik xəstəliklərin müalicəsində böyük bir irəliləyiş olacaq və minlərlə insana ümid işığı gətirəcək.

Bununla belə, alimlər hələ də bu texnologiyanı təkmilləşdirmək üçün çalışırlar. Məqsəd, redaktə prosesini daha təhlükəsiz və effektiv etməkdir. Kimyəvi bioloq Jin-Soo Kim deyir ki, 'Əgər biz mitoxondrial DNT redaktəsini tam təhlükəsiz və dəqiq hala gətirsək, bu, tibb sahəsində həqiqətən inqilabi olacaq.'