Qara dəliklərin cazibə dalğaları: Tarixi aşkar etmə

ABŞ-ın Milli Elm Fondu tərəfindən dəstəklənən LIGO (Laser Interferometer Gravitational-Wave Observatory) laboratoriyası iki qara dəliyin toqquşmasından yaranan cazibə dalğalarını aşkar edib. Bu dalğalar 1.3 milyard işıq ili uzaqlıqdan gəlmiş və Albert Eynşteynin ümumi nisbilik nəzəriyyəsinin doğruluğunu bir daha təsdiq etmişdir.

Aşkar etmənin əhəmiyyəti

Astrofizik və Britaniya Kolumbiyası Universitetinin dosenti Jess McIver qeyd edir ki, bu aşkar etmə həm maraqlı, həm də “darıxdırıcı”dır, çünki siqnal o qədər aydın olub ki, əlavə mürəkkəbliklər olmadan analiz edilə bilib. Detektorlar vasitəsilə dalğaların bu qədər aydın şəkildə aşkar edilməsi elmi tədqiqatlar üçün əhəmiyyətlidir, çünki bu, qara dəliklərin təbiətini və cazibə nəzəriyyəsini daha dərindən araşdırmağa imkan verir.

LIGO-nun texnoloji nailiyyəti

LIGO-nun iki əsas detektoru – Hanford, Vaşinqton və Livingston, Luiziana – arasında böyük məsafə var. Detektorların hər biri dörd kilometr uzunluğunda lazer tunelləri ilə təchiz olunub. Cazibə dalğaları Yer kürəsini sıxıb genişləndirəndə lazer şüaları sinxronizasiyadan çıxır və dalğanın keçdiyini qeyd edir. İlk dəfə 2015-ci il sentyabrın 14-də aşkar edilən siqnal, LIGO-nun texnologiyasının həssaslığını sübut etmişdir.

Siyasi və maliyyə çətinlikləri

LIGO-nun gələcəyi hazırda siyasi və maliyyə təzyiqi altındadır. ABŞ Milli Elm Fondu 2026-cı il büdcə təklifində bir detektorun bağlanmasını planlaşdırır, bu isə LIGO-nun elmi proqramını ciddi şəkildə məhdudlaşdıra bilər. LIGO-nun İcraçı Direktoru David Reitze bu qərarın “çox pis” nəticələrə səbəb olacağını bildirib.

Kanada və beynəlxalq əməkdaşlıq

Kanadalı tədqiqatçılar, o cümlədən Jess McIver və Reed Essick, LIGO-nun məlumatlarını analiz edərək qara dəliklər və digər astronomik obyektlər haqqında yeni məlumatlar əldə edirlər. LIGO-nun məlumatları həmçinin gələcəkdə kosmosda yerləşdiriləcək LISA adlı detektor üçün yol açır. LISA, daha uzun dalğa uzunluqlarını ölçərək qalaktikaların quruluşunda iştirak edən nəhəng qara dəlikləri araşdırmağı hədəfləyir.

Elmi irəliləyiş və gələcək perspektivlər

LIGO-nun uğurları elmi cəmiyyət üçün yeni imkanlar yaradır. McGill Universitetinin astrofiziki Daryl Haggard qeyd edir ki, LIGO yalnız “buzdağının ucunu” göstərir. Hər bir yeni aşkar etmə, cazibə dalğalarının kainatı araşdırmaq üçün necə istifadə edilə biləcəyini daha yaxşı anlamaq üçün zəngin potensial təqdim edir.

Bu mühüm elmi nailiyyət, qara dəliklərin cazibə dalğalarını araşdırmaq üçün yeni imkanlar açır və nəzəri fizikanın əsaslarını təsdiqləyir.