Müasir elmin ən böyük nailiyyətlərindən olan CERN-in Böyük Adron Kollayderi (LHC) subatomik dünya ilə bağlı çoxsaylı sirrləri üzə çıxarsa da, bəzi fiziklər bu qurğunun imkanlarının hələ də məhdud olduğunu düşünürlər. 2012-ci ildə Higgs bozonunun kəşfi ilə elm aləmində böyük ümidlər yaransa da, gözlənilən yeni hissəciklər və nəzəriyyələr hələ də təsdiqini tapmayıb. Bu vəziyyət, bəzi elm adamlarını "zeptouniversum" adlanan yeni bir reallığın mövcud ola biləcəyi barədə düşünməyə vadar edir.

"Zeptouniversum" termini, ölçüləri zeptometr səviyyəsində olan (yəni bir kvintilyon metrin bir hissəsi) obyektləri təsvir edir. LHC hazırda 50 zeptometrə qədər olan hissəcikləri müşahidə edə bilir, lakin Münhen Texniki Universitetinin nəzəri fizikası Andrzej Buras bu ölçüdən daha kiçik ölçüdəki hissəciklərin LHC-nin baxış bucağından kənarda qaldığını irəli sürür. 2020-ci ildə Physik Journal-da yayımlanan məqaləsində Buras, quark və leptonların nadir parçalanmaları vasitəsilə bu yeni reallığı araşdırmağın mümkün olduğunu yazıb.

Buras, bu nadir parçalanmaların "möhtəşəm yeddilik" olaraq adlandırdığı yeddi potensial hədəfi əhatə etdiyini vurğulayır. Bu parçalanmaların bəziləri artıq müşahidə olunub. Məsələn, 2023-cü ildə Yaponiyadakı Belle II təcrübəsi, B mezonunun parçalanaraq kaon və iki neytrino yaratmasını qeydə alıb. Lakin neytrinoların birbaşa müşahidə edilə bilməməsi məlumatların məhdud olmasına səbəb olub.

2024-cü ilin sentyabrında CERN-dəki NA62 təcrübəsi isə müsbət yüklü kaonun pion və maddə-antimaddə cütlüyünə parçalanmasını qeydə alıb. Bu nadir prosesin hər 10 milyard kaonun yalnız birində baş verdiyi düşünülür. Bu cür parçalanmalar Standart Modeldən kənar yeni fizikanın izlərini tapmaq üçün əsas hədəflərdən biri hesab edilir. Hal-hazırda Yaponiyadakı KOTO təcrübəsi bu kaon parçalanmasının təsdiqi üçün əlavə araşdırmalar aparır.

Buras, CERN Courier-də yayımlanan məqaləsində yazır: "Yeni hissəciklərin və qüvvələrin axtarışı, qaranlıq maddənin izahı, hissəcik kütlələrinin geniş diapazonu və maddə ilə antimaddə arasındakı asimmetriya kimi sualları cavablandırmaq üçün davam edir. LHC-dəki birbaşa axtarışlar hələ bir ipucu vermədiyi üçün dolayı axtarışlar daha da əhəmiyyət qazanır."

Elm adamları "zeptouniversum" adlanan bu yeni reallığın sirlərini araşdırmağa yeni başlayıblar. Gələcəkdə daha güclü kollayderlərin istifadəyə verilməsi ilə bu sahə daha geniş miqyasda öyrənilə bilər. Lakin hazırkı mərhələdə nadir parçalanmalar bu naməlum reallığa açılan yeganə pəncərə olaraq qalır.