Yeni bir Günəş sisteminin yaranması ilə bağlı maraqlı araşdırma, iki gənc ulduzun ətrafında planet yaradan 'çınqılların' aşkar edilməsi ilə üzə çıxıb. Bu kiçik hissəciklərin zamanla birləşərək yeni planetlər yaratdığı düşünülür. Eyni prosesin 4,5 milyard il əvvəl Yupiter, Saturn, Uran, Neptun, Merkuri, Venera, Yer və Marsın yaranmasına səbəb olduğu təxmin edilir.

DG Tau və HL Tau adlanan bu iki gənc ulduz ətrafında aşkar edilən planet yaradan disklər (protoplanetar disklər), Yerdən təxminən 450 işıq ili uzaqlıqda yerləşir və Neptun kimi orbitlərə qədər uzanır. Bu yeni müşahidələr, Durhamda keçirilən Kral Astronomiya Cəmiyyətinin Milli Astronomiya Toplantısında (NAM 2025) təqdim olunub və planetlərin yaranma prosesindəki əhəmiyyətli boşluğu doldurmağa kömək edir.

SKA Rəsədxanasından tədqiqatçı Dr. Katie Hesterly bildirib ki, 'Bu müşahidələr DG Tau və HL Tau kimi disklərin artıq Neptun kimi orbitlərə qədər uzanan planet yaradan çınqıllarla dolu olduğunu göstərir. Bu, bizim Günəş sistemindən daha böyük planet sistemlərinin yaranması üçün kifayət qədər material olduğunu göstərir.'

Bu tədqiqat, Kardiff Universitetindən Professor Jane Greaves tərəfindən idarə olunan PEBBLeS layihəsinin bir hissəsidir. Layihə, bir çox ulduzun ətrafındakı qayalı kəmərləri təsvir edərək, planetlərin nə qədər tez-tez və harada yarandığına dair ipucları axtarır.

Tədqiqatçılar, Böyük Britaniyada yerləşən və 217 km (135 mil) məsafədə yayılmış yeddi radio teleskopdan ibarət e-MERLIN interferometrindən istifadə edərək bu müşahidələri həyata keçiriblər. Bu teleskop sistemi, planetlərin yarandığı kosmik 'körpələr evi' olan protoplanetar diskləri tələb olunan həssaslıq və dəqiqliklə tədqiq edə bilən yeganə radio teleskopdur.

Professor Greaves bildirib ki, 'Bu müşahidələr vasitəsilə artıq bu disklərdə bərk materialların harada toplandığını araşdıraraq planetlərin yaranmasının ən erkən mərhələlərinə dair dərin anlayış əldə edə bilirik.'

Tədqiqatçı Dr. Anita Richards qeyd edib ki, 1990-cı illərdən bəri astronomlar qaz və tozdan ibarət diskləri, həmçinin təxminən 2000 tam formalaşmış planet aşkar etsələr də, yaranma prosesinin aralıq mərhələlərini müşahidə etmək daha çətindir. Dr. Richards əlavə edib ki, 'Yupiterin yaranması üçün kifayət qədər hissəciklər Yupiterin orbitinə bərabər sahəyə yayılmış ola bilər. Lakin bu hissəciklər planetlərə çevrildikcə onların səth sahəsi azalır və müşahidə etmək çətinləşir.'

Bu səbəbdən, çınqıl ölçüsündə hissəciklər ən yaxşı öz ölçülərinə uyğun dalğa uzunluqlarında yayılır. Böyük Britaniyanın e-MERLIN interferometri, təxminən 4 sm dalğa uzunluğunda müşahidə edə bildiyi üçün bu hissəcikləri tədqiq etmək üçün ideal vasitədir.

DG Tau-nun diskini təsvir edən bir e-MERLIN görüntüsündə, Neptun kimi orbitlərə qədər çınqıl ölçüsündə hissəciklərin artıq formalaşdığı göstərilir. HL Tau-nun ətrafında da oxşar planet yaradan hissəciklər aşkar edilib.

Bu kəşflər, Cənubi Afrika və Avstraliyada yerləşən Square Kilometer Array (SKA) teleskopunun gələcəkdə daha yüksək həssaslıq və miqyasla protoplanetar diskləri öyrənəcəyini göstərir. Dr. Hesterly bildirib ki, 'e-MERLIN bizə nə edə biləcəyimizi göstərdi və SKA teleskopu bu işləri daha da irəli aparacaq.' SKA-Mid teleskopunun 2031-ci ildə işə başlaması ilə yüzlərlə planet sistemini tədqiq etmək və planetlərin necə yarandığını daha dərindən anlamaq mümkün olacaq."