AlphaFold və Biologiyada İnqilab

2020-ci ildə DeepMind şirkəti tərəfindən təqdim edilən AlphaFold proqramı biologiyada mühüm bir sıçrayışa səbəb oldu. İlk dəfə olaraq, proteinlərin üçölçülü formasını dəqiq proqnozlaşdırmaq mümkün oldu. Bu uğur, 2024-cü ildə proqramın yaradıcısı Demis Hassabis və onun həmkarı John M. Jumperə Kimya üzrə Nobel mükafatı qazandırdı.

Genetik Kodun 'Qaranlıq Tərəfi'

Lakin Süni İntellektin qarşısında daha böyük bir məqsəd dayanır: genetik kodun 'qaranlıq tərəfini' açmaq. Genomun yalnız 2%-i protein istehsalı üçün istifadə olunur. Qalan hissə əvvəllər 'lazımsız DNA' adlandırılsa da, əslində genlərin fəaliyyətini tənzimləyən əsas nəzarət mərkəzi olduğu ortaya çıxıb. Bu kodu açmaq, müəyyən mutasiyaların niyə xəstəliklərə səbəb olduğunu anlamaq və fərdi gen terapiyaları inkişaf etdirmək üçün vacibdir.

Süni İntellektin Nailiyyətləri

Bu sahədə Süni İntellekt artıq müəyyən uğurlar əldə edib. DeepSEA adlı model epigenetik izləri tanımaqda bacarıqlı idi. Daha sonra Basset, Basenji və Scooby kimi daha inkişaf etmiş modellər yaradıldı. Xüsusilə Scooby modeli, həm yerli, həm də uzaq genetik əlaqələri proqnozlaşdırmaq qabiliyyətinə malikdir.

Genomik Dil Modelləri

Bu sahədə ən maraqlı inkişaflardan biri genomic language models (gLMs) - genom üçün 'ChatGPT' adlandırılan modellərdir. Bu modellər yalnız genetik məlumatları oxumaqla kifayətlənməyib, həm də yeni genetik ardıcıllıqlar yarada bilir. Məsələn, Evo 2 modeli 9,3 trilyon genetik baza üzərində təlim keçib və mutasiyaların təsirini proqnozlaşdırmaqda mükəmməldir.

Tibbi Tətbiqlər və Məhdudiyyətlər

Bu texnologiyaların tibb sahəsində tətbiqi böyük perspektivlər vəd edir. Gen terapiyaları üçün xüsusi ardıcıllıqlar yaradaraq yalnız müəyyən toxumalarda işləyən dərmanlar inkişaf etdirmək mümkündür. Lakin bu texnologiyaların hələ də məhdudiyyətləri var. Məsələn, uzun məsafəli genetik əlaqələri izah etməkdə çətinliklər mövcuddur. Bundan əlavə, etik suallar da aktualdır: Süni İntellektin genetik məlumatları manipulyasiya etmək qabiliyyəti necə təhlükəsiz şəkildə idarə edilə bilər?

Nəticə

Bütün çətinliklərə baxmayaraq, Süni İntellekt genomikanın gələcəyində mühüm rol oynayacaq. Bu texnologiyalar, genetik kodun dərinliklərini anlamaq və tibbdə inqilabi yeniliklər üçün əsas vasitələrdən biri olacaq.