Aya insan missiyaları üçün planlaşdırılan uzunmüddətli bazaların təhlükəsizliyi ilə bağlı yeni bir tədqiqat maraqlı nəticələr ortaya qoyub. Ayın səthində baş verən zəlzələlər (ay zəlzələləri) gələcəkdə qurulacaq bazaların dayanıqlığına ciddi təsir göstərə bilər. Bu nəticə, xüsusilə 1972-ci ildə Apollo 17 missiyasının eniş etdiyi Taurus-Littrow vadisində Lee-Lincoln çatında baş verən zəlzələlərin öyrənilməsi əsasında əldə olunub. Araşdırmanın əsas müəllifi, Smithsonian İnstitutunun baş elmi işçisi Tomas R. Watters, belə deyib: “Lee-Lincoln çatı kimi gənc itələmə çatlarının qlobal paylanması, onların hələ də aktiv ola biləcəyi ehtimalı və davam edən sıxılma nəticəsində yeni çatların yaranma potensialı Ayda daimi yaşayış məntəqələrinin planlaşdırılmasında nəzərə alınmalıdır.”

Araşdırma, son 90 milyon il ərzində baş verən ay zəlzələlərinin sübutlarına əsaslanır. Bu sübutlar, əsasən, Apollo astronavtları tərəfindən toplanmış materiallardan əldə edilib. 3.0 bal gücündə zəlzələlərin qaya parçalarını yerindən tərpətməsi və sürüşmələr yaratması bu sarsıntıların təsirini göstərir. Taurus-Littrow bölgəsindəki qaya sürüşmələri və digər aktiv çatlar Ayın hələ də geoloji olaraq aktiv olduğunu göstərir.

Ay Zəlzələlərinin Səbəbləri

Yer kürəsində zəlzələlər əsasən tektonik plitələrin hərəkəti və vulkanik fəaliyyətlər nəticəsində baş verir. Ayda isə vəziyyət fərqlidir. Ay zəlzələlərinin iki əsas səbəbi var: Yer kürəsinin cazibə qüvvəsinin təsiri ilə yaranan gelgit zəlzələləri və Ayın soyuyaraq yığılması. Gelgit zəlzələləri Yer-Ay cazibə qarşılıqlı təsiri nəticəsində yüzlərlə kilometr dərinlikdə baş verir. Daha zəif zəlzələlər isə səthə yaxın yerlərdə, əsasən Ayın soyuması və yığılması səbəbindən yaranır. Ayın yaranmasından bəri, onun diametri təxminən 45 metr azalıb. Bundan əlavə, meteoritlərin səthə düşməsi və ya Günəşin istilik və soyutma təsiri ilə səth qayalarının reaksiya verməsi də kiçik sarsıntılara səbəb ola bilər.

Zəlzələlərin Təsiri və Risklər

Tədqiqatçılar Watters və Merilend Universitetindən olan həmkarı Nikolas Şmerr Apollo 17 eniş sahəsindəki materialları öyrənərək bu nəticəyə gəliblər ki, Ayda minlərlə gənc itələmə çatları mövcuddur. Bu çatlar Ay səthindəki geoloji vahidlərin davamlı təkamülünü göstərir. Bu proseslər, əsasən, Ayın sıxılması nəticəsində baş verir. Bir qaya bloku digərinin üzərinə itələndikcə itələmə çatları yaranır. Bu cür fəaliyyətlər gələcəkdə Ay bazalarının təhlükəsizliyinə ciddi təsir göstərə bilər.

Qısa müddətli missiyalar, məsələn, Apollo missiyaları kimi, zəlzələlərdən ciddi təsirlənməyə bilər. Lakin uzun müddətli yaşayış məntəqələri zəlzələlərdən ciddi risk altındadır. Şmerr bu barədə belə deyib: “Əgər astronavtlar Ayda yalnız bir gün qalsalar, zəlzələ ilə qarşılaşma ehtimalı çox aşağıdır. Amma on il ərzində orada baza qurulsa, bu ehtimal 1-dən 5,500-ə qədər yüksələ bilər.”

Planlaşdırma və Təhlükəsizlik

Ayda qurulacaq bazalar və hətta nüvə enerji stansiyaları zəlzələlərə qarşı ciddi tədbirlər tələb edir. Bu cür obyektlərin təhlükəsizlik baxımından gücləndirilməsi və aktiv çatlardan uzaqda yerləşdirilməsi vacibdir. Bunun üçün alimlərin apardığı tədqiqatlar çox vacibdir. Ayın qədim zəlzələlərinə dair məlumatların toplanması gələcəkdə ən təhlükəsiz yerlərin seçilməsinə kömək edəcək. Watters və Şmerrin tədqiqatları göstərir ki, Ayın geoloji keçmişi və zəlzələ tarixçəsi gələcək missiyalar üçün əsas bələdçi rolunu oynaya bilər.

Alimlərin bu sahədəki işləri, xüsusilə Ayın paleozəlzələ (qədim zəlzələ) fəaliyyətləri ilə bağlı məlumatların toplanması, gələcəkdə Ayda qurulacaq yaşayış məntəqələrinin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün çox vacibdir.