Livan, Beyrut – Zeynəb Dəhər və ailəsi ötən sentyabr ayında İsrailin cənubi Livanı intensiv bombalaması səbəbindən kəndlərindən qaçmağa məcbur qaldılar. Onlar cəmi 13 saat ərzində Beyruta köçsələr də, orada da İsrail hücumlarının hədəfində oldular. Bu dövr ərzində dəfələrlə köçmək məcburiyyətində qaldılar. “Biz tələsik çıxmalı olduq. Uşaqlarım üçün paltar götürməyə vaxtım olmadı,” deyə 34 yaşlı iki uşaq anası telefon müsahibəsində bildirib. “Bir yerdən digər yerə köçdük, amma heç kim bizə kömək etmədi. Nə yemək, nə də örtük tapdıq.”

Noyabr ayında ABŞ vasitəçiliyi ilə atəşkəs əldə olunmasına baxmayaraq, qorxu hələ də davam edir. İsrailin Livan ərazisinə hücumları davam edir və bu, yeni münaqişə qorxularını artırır. İsrail hələ də Livanın cənubundakı strateji əraziləri nəzarətdə saxlayır. Təxminən 90,000 Livanlı öz kəndlərinə qayıda bilmir, çünki kəndlərin infrastrukturu dağıdılıb və İsrail bəzi yerlərdə hələ də mövcuddur. İsrail raketləri Hizbullah hədəflərini vurmağa davam edir, Hizbullah isə silahlarını təhvil verməkdən imtina edir – bu, İsrailin əsas tələblərindən biridir.

Zeynəb üçün müharibənin psixoloji yaraları fiziki dağıntılardan daha dərindir. “PUA-ların səsini eşitmək məni dəhşətə salır. Əhməd Kaaburun ‘Ya Rayeh Sawb Bladi’ adlı mahnısını dinləyərkən ağlayıram, çünki bu mahnı bizdən itənləri xatırladır,” deyə Zeynəb bildirib. Atəşkəsə baxmayaraq, o, yuxusuzluqdan əziyyət çəkir. “Uşaqlarıma bir şey olacağından daim qorxuram. Düşünürəm ki, bu ağrı heç vaxt keçməyəcək.”

Livanın fəaliyyət göstərən psixoloji sağlamlıq sistemi olmadığı üçün Zeynəb – bir çox Livanlı kimi – süni intellektə, ChatGPT-yə üz tutdu. Müharibə Livanın iqtisadi böhranını daha da dərinləşdirib. 2019-cu ildə baş verən maliyyə çöküşü insanların əmanətlərini məhv etdi, 2020-ci ildə Beyrut limanında baş verən partlayış isə ölkəni daha da ağır vəziyyətə saldı. Bu çətinliklərin fonunda psixoloji sağlamlıq məsələləri daha çox önəm qazanır.

Psixoloji sağlamlıq mütəxəssisləri ölkədə narahatlıq, depressiya, PTSD və psixosomatik simptomların artdığını bildirir. Xüsusilə cənub sərhədində yaşayanlar, münaqişəni işıqlandıran jurnalistlər və humanitar işçilər arasında bu hallar daha çox müşahidə olunur. Livanda terapiya sessiyalarının qiyməti $40-$100 arasında dəyişir, bu isə bir çoxları üçün əlçatmazdır. “Psixoloji bərpa üçün milli strategiya yoxdur,” deyə Beyrutdakı CPRM Klinikasının klinik psixoloqu Dr Randa Baraja bildirib. “Biz yalnız son müharibədən deyil, Livanın uzun müddətdir davam edən vətəndaş müharibəsi, siyasi sui-qəsdlər və ardıcıl iqtisadi çöküşlər kimi hadisələrdən yaranan travmanın yenidən üzə çıxdığını görürük. Bu travma kollektivdir və nəsilləri əhatə edir.”

Baraja qeyd edir ki, ChatGPT-dən emosional dəstək alarkən istifadə edən xəstələrin sayı artır. “Xüsusilə gənclər arasında bu alətlərə müraciət edənlərin sayının artdığını müşahidə edirik,” deyə o bildirir. “Onlar hisslərini bölüşür, təsəlli istəyir, hətta diaqnoz qoyulmasını tələb edirlər. Bu, sadəcə dinləyən birinə – ya da bir şeyə – olan dərin ehtiyacı əks etdirir.”

Ancaq o, bunun təhlükələrini vurğulayır. “ChatGPT həqiqi emosional dəstək təklif etmir. İnsanlar yaxşılaşdıqlarını düşünə bilər, amma əksər hallarda bu belə olmur.”

Zeynəb bir dəfə Facebook-da ChatGPT-nin psixoloji “öz-testlərini” tövsiyə edən yazını oxuyandan sonra bu testi sınadı. Botun cavabı onu şoka saldı: PTSD, şizofreniya və ADHD kimi diaqnozları ehtimal olaraq göstərdi. “Bu, məni silkələdi,” deyə Zeynəb bildirib. “Amma terapiyanı ödəyə bilmirdim. Gözəllik salonunda işləyirəm və ayda $400 qazanıram. Təkcə kirayə $1,200 təşkil edir. Terapiya bizim kimi insanlar üçün mümkün deyil.” Əvvəlcə ChatGPT bir çıxış yolu kimi görünürdü. Amma o, daha çox istifadə etdikcə, daha çox məyus oldu. “Cavabları boş görünürdü. Hər söhbətdən sonra daha çox əsəbiləşirdim. Bu, sanki boşluğa qışqırmaq kimi idi.”

Livanın cənubunda insanlar aylarla davam edən hücumlardan sonra dağıdılmış və ya zədələnmiş evlərini bərpa etməyə çalışır. Amma psixoloji bərpa hələ də əlçatmaz olaraq qalır. Ekranlarına üz tutan bir çoxları təsəlli və cavabları alqoritmlərdə axtarır. Zeynəb, hazırda kəndinə geri dönsə də, yaralarının hələ də sağalmadığını deyir. “Biz müharibədən çıxdıq,” deyə o təkrar edir. “Amma müharibə bizdən çıxmadı.”