Dünya ərzaq təhlükəsizliyini təmin etmək və davamlı kənd təsərrüfatını inkişaf etdirmək istiqamətində böyük bir addım olaraq, alimlər süni intellekt (Sİ) və biotexnologiyanın (BT) birləşdirilmiş tətbiqini təklif edirlər. Bu yanaşma, məhsul yetişdirilməsi sahəsində inqilab yaratmağı hədəfləyir.

Bu tədqiqat "Nature" jurnalında 24 iyul 2025-ci il tarixində dərc olunub və Çin Elmlər Akademiyasının Genetika və İnkişaf Biologiyası İnstitutundan Prof. Gao Caişia, Huazhong Kənd Təsərrüfatı Universitetindən Prof. Li Guotian və beynəlxalq əməkdaşların iştirakı ilə hazırlanıb.

Alimlər qeyd edirlər ki, sürətlə artan dünya əhalisi, iqlim dəyişikliyinin təsirləri və azalan əkin sahələri ərzaq təhlükəsizliyi və davamlı kənd təsərrüfatı üçün ciddi çağırışlar yaradır. Bu araşdırmada "Sİ + BT" inteqrasiya edilmiş yanaşması ilə çoxşaxəli omiklər, genom redaktəsi, protein dizaynı və yüksək məhsuldarlıq fenotipləşdirmə (HTP) texnologiyalarının birləşdirilməsi araşdırılıb. Müəlliflər bu yanaşmanın gələcəkdə davamlı kənd təsərrüfatı üçün dəqiq və texniki cəhətdən tətbiq oluna bilən yol xəritəsi təqdim etdiyini vurğulayırlar.

Tədqiqatda müasir omik texnologiyaların məhsul yetişdirilməsi sahəsində yeni bir paradigmaya yol açdığı qeyd olunur. Genomika, metabolomika və tək hüceyrə omiklərindəki irəliləyişlər məhsul xüsusiyyətlərinə təsir edən genetik və bioloji mexanizmləri daha dəqiq anlamağa və bu xüsusiyyətlərin inkişaf etdirilməsi üçün yeni hədəfləri müəyyən etməyə imkan verir. Digər tərəfdən, dronlar, sensorlar və avtomatlaşdırılmış platformalar vasitəsilə həyata keçirilən yüksək məhsuldarlıq fenotipləşdirmə texnologiyaları genotipləri fenotiplərlə əlaqələndirmək və qiymətli genetik müxtəliflikləri müəyyən etmək üçün vacibdir.

Tədqiqatda CRISPR əsaslı genom redaktəsi texnologiyasının məhsul yetişdirilməsində mühüm bir vasitə olduğu vurğulanır. Bu texnologiya, genomun dəqiq və effektiv şəkildə modifikasiyasına imkan yaradaraq, yetişdirmə dövrlərini qısaldır və arzu olunan xüsusiyyətlərin sürətli şəkildə əldə olunmasını təmin edir. Süni intellektin protein dizaynında tətbiqi isə xəstəliklərə qarşı davamlı yeni zülalların yaradılması, məhsulların real vaxtda monitorinqi üçün biosensorlar və ətraf mühitin təmizlənməsi üçün xüsusi fermentlərin hazırlanması kimi sahələrdə inqilabi imkanlar təqdim edir.

Müəlliflər "Sİ ilə dəstəklənən məhsul dizaynı" modelini təklif edirlər. Bu modeldə süni intellekt, genomlar, fenotiplər, ətraf mühit və kənd təsərrüfatı təcrübələrindən əldə olunan multimodal böyük verilənləri təhlil edir. Yetişdiricilər məhsul məhsuldarlığının artırılması, stresə davamlılığın yüksəldilməsi və ya qidalanma keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması kimi xüsusi məqsədləri müəyyənləşdirir. Süni intellekt isə dərin öyrənmə və bilik çıxarışı vasitəsilə optimallaşdırılmış yetişdirmə strategiyaları yaradır. Bu məlumat əsaslı yanaşma təcrübəyə əsaslanan yetişdirmədən dəqiq dizayna keçidi təmin edir.

Araşdırmada qarşıda duran çətinliklər də qeyd olunur. Süni intellekt modellərinin effektiv şəkildə işləməsi üçün yüksək keyfiyyətli və standartlaşdırılmış verilənlər tələb olunur. Bundan əlavə, yeni texnologiyaların biosəhiyyə tənzimləmələrinə uyğun olması vacibdir. Xoşbəxtlikdən, genom redaktəsi ilə bağlı qlobal tənzimləmə çərçivələri daha elmi və sadələşdirilmiş yanaşmalara doğru inkişaf edir ki, bu da texnologiyanın daha geniş yayılmasına şərait yaradır.