Həyatımızın əsasını təşkil edən zülallar, orqanizmdə həm struktur, həm də funksional baxımdan mühüm rol oynayır. Lakin bu böyük molekullar daha kiçik bir zülal alt sinfi olan mikroproteynlərin kölgəsində qalıb. Mikroproteynlər uzun müddət 'kodlaşdırmayan' hesab edilən, genomun 99%-ni təşkil edən bölgələrdə gizlənmiş vəziyyətdədir. Buna baxmayaraq, onların təsiri böyük zülallar qədər əhəmiyyətli ola bilər.

Salk İnstitutunun alimləri indi genomun bu sirli qaranlıq tərəfini araşdıraraq mikroproteynləri aşkar etməyə çalışır. Bu məqsədlə 'ShortStop' adlı yeni bir alət yaradılıb. Bu alət vasitəsilə tədqiqatçılar genetik məlumat bazalarını araşdıraraq mikroproteynləri kodlaşdırma ehtimalı olan DNT hissələrini müəyyən edə bilirlər. Əsas önəmi isə ShortStop-un bioloji baxımdan əhəmiyyətli mikroproteynləri proqnozlaşdırma qabiliyyətidir. Bu, mikroproteynlərin sağlamlıq və xəstəliklərdəki rolunu araşdırmaq üçün həm vaxt, həm də vəsait qənaətinə səbəb olur.

Salk komandası artıq ShortStop-dan istifadə edərək ağciyər xərçəngi ilə bağlı bir məlumat bazasını təhlil edib və 210 yeni mikroproteyn namizədi tapıb. Bu namizədlər arasında biri təsdiqlənmiş mikroproteyn kimi fərqlənir və gələcəkdə terapevtik hədəf olaraq istifadə edilə bilər. Bu mühüm tapıntı 'BMC Methods' jurnalında dərc edilib.

Salk İnstitutunun professoru və tədqiqatın baş yazarı Alan Saghatelian bildirib ki, 'Bədənimizdəki zülalların əksəriyyəti yaxşı tanınır, lakin son kəşflər göstərir ki, genomumuzun nəzərə alınmayan bölgələrində minlərlə kiçik, gizli zülalı - mikroproteynləri - qaçırmışıq. Uzun müddət alimlər yalnız böyük zülalları kodlaşdıran DNT bölgələrini araşdırır və qalanını 'lazımsız DNT' kimi rədd edirdi. İndi isə bu bölgələrin əslində çox vacib olduğunu və onların istehsal etdiyi mikroproteynlərin sağlamlıq və xəstəliklərin tənzimlənməsində mühüm rol oynaya biləcəyini öyrənirik.'

Mikroproteynləri aşkar etmək çətindir, çünki onların ölçüsü kiçikdir. Standart zülalların uzunluğu yüzlərlə və ya minlərlə amin turşudan ibarət ola bildiyi halda, mikroproteynlər adətən 150 amin turşudan azdır. Bu isə onların standart zülal analiz metodları ilə aşkarlanmasını çətinləşdirir. Alimlər indi mikroproteynləri birbaşa axtarmaq əvəzinə, onların istehsalına səbəb olan DNT ardıcıllıqlarını araşdırırlar.

ShortStop-un iş prinsipi sadədir: bu süni intellekt aləti kiçik açıq oxuma çərçivələrini (smORF) funksional və qeyri-funksional kateqoriyalara ayırır. Bu analiz üsulu ilə artıq mövcud olan məlumat bazalarını təhlil etmək və mikroproteynlərin bioloji baxımdan əhəmiyyətli olanlarını seçmək mümkündür. Bu yanaşma tədqiqatçıların vaxtını və səyini xeyli qənaət edir.

Tədqiqatçılar ShortStop-un effektivliyini göstərmək üçün onu daha əvvəl yayımlanmış bir smORF məlumat bazasına tətbiq ediblər və bu məlumat bazasındakı smORF-ların 8%-nin funksional mikroproteynlər kodlaşdırma ehtimalı olduğunu müəyyən ediblər. Bu da tədqiqatçılara daha dəqiq və hədəfli araşdırmalar aparmaq imkanı verir.

ShortStop-un ağciyər xərçəngi ilə bağlı tədqiqatda istifadəsi isə xüsusi diqqət çəkib. İnsan ağciyər şişlərindən və normal toxumalardan alınmış genetik məlumatları təhlil edərək potensial funksional smORF-ların siyahısı hazırlanıb. Bu smORF-lar arasında biri xüsusilə fərqlənib, çünki bu mikroproteyn şiş toxumasında daha çox ifadə olunub. Bu isə onun gələcəkdə biomarker və ya terapevtik hədəf kimi istifadə oluna biləcəyini göstərir.

Saghatelian əlavə edib ki, 'Artıq mövcud olan məlumatlardan istifadə edərək ShortStop sayəsində sağlamlıq və xəstəliklərlə bağlı yeni mikroproteynləri aşkar edə bilərik. Bu, Altsheymer xəstəliyindən piylənməyə qədər müxtəlif sahələrdə yeni diaqnostik və müalicə yollarını açacaq.'

Bu nəticələr mikroproteynlərin insan biologiyasında və sağlamlığında potensial rolunu anlamaq üçün yeni bir dövr açır.