NASA-nın James Webb Kosmik Teleskopu növbəti dəfə elm dünyasını heyrətləndirən bir kəşfə imza atıb. 2021-ci ilin Milad Günündə orbitə buraxılan teleskop indiyə qədər möhtəşəm görüntülər və elmi məlumatlar təqdim edib. Bu dəfə isə teleskopun topladığı məlumatlardan istifadə edən iki astronom – Yale Universitetindən Pieter van Dokkum və Kopenhagen Universitetindən Gabriel Brammer – qara dəliklərin yaranması ilə bağlı nadir bir mexanizmi aşkar ediblər.

Araşdırma zamanı iki spiral qalaktikanın toqquşduğu bir kosmik hadisə müşahidə edilib. Hər iki qalaktikanın mərkəzində qara dəliklər mövcud olub və bu dəliklər qırmızı işıq və maddə halqası ilə əhatə olunaraq sonsuzluq simvoluna bənzər bir görüntü yaradıb. Van Dokkum və Brammer bu qalaktikaları "Sonsuzluq Qalaktikası" adlandırıblar.

Ən maraqlısı isə bu formalaşmada üçüncü, daha böyük bir superkütləvi qara dəliyin olmasıdır. Bu qara dəlik adi qaydada qalaktikaların mərkəzində yerləşməli olduğu halda, toqquşma nəticəsində yaranmış toz və qaz qarışığında formalaşıb. "Bu qalaktika hər cəhətdən qeyri-adi görünür," deyə Van Dokkum NASA-ya verdiyi açıqlamada qeyd edib. "Təkcə xarici görünüşü qəribə deyil, həm də bu superkütləvi qara dəlik böyük miqdarda maddəni özünə çəkir."

Bu obyektin necə formalaşdığı hələ tam olaraq məlum deyil, lakin Van Dokkum və Brammer iki əsas nəzəriyyə irəli sürüblər: "yüngül toxumlar" və "ağır toxumlar" ssenarisi. "Yüngül toxumlar" nəzəriyyəsinə görə, bir ulduz partlayaraq nüvəsi çökür və təxminən 1000 günəş kütləsi olan bir qara dəlik formalaşır. Zamanla ətrafdakı digər ulduzlar çökərək öz qara dəliklərini yaradır və nəticədə bütün bu cisimlər birləşərək superkütləvi qara dəlik formalaşdırır. Lakin bu nəzəriyyənin bir çətinliyi var. "Birləşmə prosesi zaman tələb edir," deyə Van Dokkum bildirir, "Webb teleskopu isə çox erkən dövrlərdə inanılmaz kütləvi qara dəliklər aşkar edib – bu proses üçün kifayət qədər vaxt olmaya bilər." Bu isə "yüngül toxumlar" ssenarisinin hər zaman baş vermədiyini göstərir.

"Ağır toxumlar" nəzəriyyəsinə görə isə superkütləvi qara dəlik birbaşa böyük bir qaz buludunun çökməsi nəticəsində formalaşır. "Sonsuzluq Qalaktikasının" vəziyyətində bu, qalaktikaların toqquşması zamanı baş verib, kosmik qarışıqlıq nəticəsində qaz şoklanmış və sıxılmışdır. "Bu sıxılma kifayət qədər sıx bir düyün yarada bilər ki, sonra qara dəliyə çevrilsin," deyə Van Dokkum izah edir. Bu proses "birbaşa çökmə qara dəliyi" adlanır. Nəinki bu superkütləvi qara dəlik formalaşıb, həm də hələ də böyüməyə davam edir. NASA-nın Chandra X-ray Rəsədxanası və yerüstü Very Large Array vasitəsilə təsdiqlənmiş radio və rentgen şüaları göstərir ki, qara dəlik ətrafındakı toz və qazı böyük miqdarda özünə çəkir.

Van Dokkum və Brammer "ağır toxumlar" ssenarisini öz kəşflərini izah etmək üçün daha uyğun hesab edirlər, çünki bu, qalaktikaların toqquşması nəticəsində təbii bir nəticə kimi görünür. "Sonsuzluq Qalaktikasına baxaraq, bu hadisənin burada necə baş verə biləcəyinə dair bir hekayəni bir araya gətirdiyimizi düşünürük," deyə Van Dokkum qeyd edir. Lakin onlar daha az ehtimal olunan digər ssenariləri də nəzərdən keçirirlər.

Məsələn, iki qalaktika arasındakı qara dəlik öz ana qalaktikasından atılmış və hazırda "Sonsuzluq Qalaktikasından" keçən bir "qaçan qara dəlik" ola bilər. Alternativ olaraq, bu qara dəlik "Sonsuzluq Qalaktikası" ilə eyni səma bölgəsində yerləşən üçüncü, cırtdan bir qalaktikanın mərkəzində ola bilər. Əgər bu üçüncü qalaktika kifayət qədər zəif işıq yayırsa, yalnız qara dəliyin ətrafındakı qızmış qaz və toz görünə bilər. Lakin tədqiqatçılar bu nəzəriyyələrin doğru olma ehtimalını aşağı hesab edirlər. Qaçan qara dəlik olsaydı, qara dəliyə daxil olan qazların sürəti "Sonsuzluq Qalaktikasındakı" qazların sürətindən fərqli olardı. Gözlənilir ki, sürətlər oxşar olacaq. Üçüncü qalaktikanın cırtdan qalaktika olması nəzəriyyəsi isə demək olar ki, rədd edilir, çünki cırtdan qalaktikalar adətən bu qədər böyük qara dəliklər formalaşdırmır.

Bütün bunlar astronomlara kəşflərini ehtiyatlı bir uğur kimi qiymətləndirmək üçün yetərlidir. "Birbaşa çökmə qara dəliyi tapdığımızı qəti şəkildə deyə bilmərik," deyə Van Dokkum bildirir. "Amma deyə bilərik ki, bu yeni məlumatlar gördüyümüzün yeni yaranmış bir qara dəlik olduğunu göstərir və rəqib izahların bəzilərini aradan qaldırır."

Bu kəşf qara dəliklərin yaranması ilə bağlı mövcud nəzəriyyələri yenidən nəzərdən keçirmək üçün vacib bir addım hesab olunur.