Georgia State Universitetinin (GSU) nəzdində fəaliyyət göstərən Yüksək Açısal Həll Astronomiya Mərkəzi (CHARA) teleskop sistemi ulduzların araşdırılmasında mühüm rol oynayır. Kaliforniyada, Mt. Wilson dağında yerləşən bu altı teleskoplu optik interferometr 20 il ərzində ulduzlar haqqında 276 elmi məqalənin dərc edilməsinə töhfə verib. Universitet isə bu uğurları qeyd edir və Georgia State-in kiçik bir araşdırma müəssisəsindən böyük bir araşdırma universitetinə çevrilməsini vurğulayır.

GSU alimi Hal McAlister, CHARA məlumatlarına əsaslanan ilk elmi məqalənin baş müəllifi idi və hazırda universitetdə Astronomiya üzrə Regents Professor Emeritus vəzifəsindədir. Bu məqalə Regulus adlı ulduzun, Leo bürcünün bir hissəsi olan və göydə ən parlaq ulduzlardan biri olan obyektin xüsusiyyətlərini araşdırmışdı. McAlisterin sözlərinə görə, bu ilk nəticələr sürətlə fırlanan ulduzlarda “cazibə qaranlığı” fenomeninin interferometrik ölçümünü təqdim etdi və bu fenomenin ikili sistemlərdə olmayan bir ulduzda ilk dəfə aşkarlandığını göstərdi.

CHARA, ulduzların müxtəlif kütlələrə və təkamül mərhələlərinə görə ölçülərini müəyyənləşdirməkdə mühüm rol oynayıb və Gaia və Hipparcos missiyalarından əldə edilən məlumatlarla birləşdirilərək ulduz təkamül modellərini daha dərindən öyrənmək imkanı yaradıb. Sürətlə fırlanan ulduzların oblat formalarını və səthlərindəki xüsusiyyətləri təsvir edib, həmçinin Be ulduzlarının ətrafında ulduzlardan atılmış materiallardan ibarət disk strukturlarını həll edib.

CHARA-nın keçmiş direktoru Theo ten Brummelaar isə ikinci elmi məqalənin baş müəllifi idi. Bu məqalə CHARA-nın necə işlədiyini izah edirdi və gələcəkdə sistemin modernləşdirilməsi planlarını açıqlayırdı. “O dövrdə Georgia State Universiteti indiki kimi böyük bir araşdırma universiteti deyildi və çox az adam bu layihə üçün maliyyə dəstəyini alacağımıza, üstəlik CHARA Array sistemini uğurla qura biləcəyimizə inanırdı,” deyə ten Brummelaar qeyd edib.

Hazırkı CHARA direktoru Douglas Gies isə “2005-ci ildə biz bilirdik ki, bu sistem kainata yeni bir pəncərə açacaq,” deyə fikrini bölüşüb. “Ancaq sistemin ulduzlar və onların həyatları haqqında bu qədər məlumat ortaya çıxaracağını təsəvvür edə bilməzdik.”

CHARA sürətlə fırlanan ulduzların öyrənilməsində də üstünlük qazanıb. Bu tip ulduzlar “cazibə qaranlığı” fenomeni ilə tanınır. Sürətli fırlanma nəticəsində ulduzlar oblat forma alır, ekvator bölgələri nüvədən daha uzaqda yerləşir və bu bölgələr daha sərin olur. Bu, ekvatorlarda cazibənin az olması ilə əlaqədardır.

Nova partlayışlarının araşdırılması sahəsində də CHARA mühüm töhfələr verib. Bu partlayışlar, ağ cırtdan ulduzun yaxınlıqdakı yoldaşından hidrogen çəkərək xarici təbəqəsində toplanması və nəticədə partlayış baş verməsi ilə yaranır. CHARA, Nova partlayışından dərhal sonra yaranan yanğın toplarını təsvir edib və atılmış materialın qaz genişləndikcə necə inkişaf etdiyini göstərib. Nova Delphinus 2013 (V339 Del) partlayışından sonra CHARA partlayışın erkən mərhələlərini müşahidə edərək, yanğın topunun strukturunun daha mürəkkəb olduğunu ortaya çıxarıb.

2024-cü ildə Milli Elm Fondu CHARA sisteminə 3,5 milyon dollar məbləğində qrant ayırdı. Bu qrant, araşdırmaçılara CHARA sistemindən istifadə imkanı verərək ulduzlar, planetlər və uzaq aktiv qalaktikalar haqqında yeni tədqiqatların yolunu açacaq. Bundan əlavə, CHARA sisteminə yeni alətlər və kameralar əlavə edilib, gücü xeyli artırılıb. 2024-cü ildə sisteme mobil yeddinci teleskop da əlavə olunub. Bu teleskop digər altı sabit teleskopa nisbətən daha böyük ulduzların səthlərini təsvir etməkdə mühüm rol oynayır.

Milli Elm Fondunun Astronomiya Elmləri Bölməsinin proqram direktoru Nigel Sharp, “CHARA optik və infraqırmızı interferometriya sahəsində dünya miqyasında ən yaxşı sistemdir və bu dalğa uzunluqlarında ən yüksək həlli təqdim edir,” deyə bildirib. “Bu müşahidələrin müntəzəm olaraq təqdim edilməsi və CHARA-nın imkanlarının araşdırma sahəsindəki qeyri-mütəxəssislərə də əlçatan olması sevindiricidir.”