Beynəlxalq Cherenkov Teleskop Array (CTAO) LST Əməkdaşlığı 2022-ci ildə GRB 221009A adlı ən parlaq qamma-şüa partlayışının (GRB) müşahidələrindən əldə olunan əlamətdar nəticələri açıqlayıb. Bu nəticələr "The Astrophysical Journal Letters" jurnalında dərc olunub. Müşahidələr İspaniyanın La Palma adasında yerləşən Roque de los Muchachos Rəsədxanasında, CTAO-North sahəsində, LST-1 teleskopunun sınaq mərhələsində aparılıb. Nəticələr qamma-şüa axınında bir artımın olduğunu göstərib ki, bu da yüksək enerjili GRB-lərin mürəkkəb təbiətinə dair yeni anlayışlar təqdim edir. GRB-lər kainatın ən güclü fenomenlərindən biridir və saniyələr ərzində günəşin bütün ömrü boyu yaydığı enerjiyə bərabər enerji yayır. Onlar qısa (bir neçə saniyə) və uzun (bir neçə dəqiqə) olmaqla iki növə ayrılır. Uzun GRB-lər adətən supernova partlayışları ilə əlaqələndirilir, qısa GRB-lər isə neytron ulduzlarının toqquşması nəticəsində yaranır. 2022-ci ilin 9 oktyabrında NASA-nın Fermi və Swift peykləri GRB 221009A adlı, "BOAT" ("Brightest Of All Time" – "Bütün Zamanların Ən Parlağı") adlandırılan uzun GRB-ni aşkar edib. Bu partlayış o qədər intensiv idi ki, bir çox cihazları doyma nöqtəsinə çatdırıb və dünya miqyasında müşahidələrə səbəb olub. La Palma adasındakı LST-1 teleskopu partlayışdan cəmi 1.33 gün sonra müşahidələrə başlayıb və 20 gün ərzində müşahidələr aparıb. Bu müşahidələr nəticəsində qamma-şüa axınında artım aşkar edilib. Bu artım sahədə rəsmi aşkar etmə həddinə çatmasa da, mənbədən yayılan çox yüksək enerjili qamma-şüa axınına dair çox dəqiq yuxarı hədlər müəyyən edilib. Bu nəticələr müxtəlif nəzəri modellər arasında fərqləri daha dəqiq müəyyən etmək üçün vacib bir addım olub. GRB-lərin ultra-sürətli plazma reaktivləri ilə əlaqəli olduğu hesab edilir. LST-1 məlumatları göstərir ki, GRB 221009A mürəkkəb, çox qatlı bir reaktivdən qaynaqlanıb: dar, ultra-sürətli bir nüvə və daha geniş, daha yavaş hərəkət edən material təbəqəsi. Bu, əvvəlki tədqiqatlarda istifadə edilən sadə "top-hat" reaktiv modelinə meydan oxuyur və reaktivlərin yaranma mexanizmləri və mərkəzi mühərrikin təbiəti haqqında yeni anlayışlar təqdim edir. Qeyd etmək vacibdir ki, bu müşahidələr parlaq ay işığı şəraitində aparılıb. Bu, Çerenkov teleskopları üçün ciddi bir çətinlik yaradır. Lakin LST Əməkdaşlığı tərəfindən tətbiq edilən texniki həllər sayəsində LST-1 teleskopu çox yüksək enerjili qamma-şüa rejimində mənbəni müşahidə edən ilk cihaz olub. Bu, LST-1 teleskopunun belə çətin şəraitdə ilk dəfə məlumat topladığı haldır və parlaq ay gecələrində də keçici kosmik fenomenləri müşahidə etmək üçün yeni imkanlar açır. CTAO-nun növbəti nəsil teleskopları kainatın çox yüksək enerjili sahələrini araşdırmaq üçün güclü imkanlar təqdim edir. Hazırda La Palmada üç əlavə LST və Çilidəki CTAO-Cənub sahəsində yeni teleskopların tikintisi davam edir. Bu teleskoplar GRB-lər və digər ekstremal fenomenləri daha dərindən öyrənməyə imkan verəcək. Bu nailiyyətlər, həmçinin, avtomatik cavab vermə sistemlərinin uğurlu tətbiqi ilə müşayiət olunur ki, bu da keçici hadisələr üçün izləmə reaksiyalarını daha da sürətləndirir.