SÜNİ İNTELLEKTİN GƏLƏCƏYİ VƏ AZƏRBAYCAN İQTİSADİYYATINDA ROLU - Rasim Bəxşı ilə müsahibə

Lenovo Azerbaijan nümayəndəliyinin direktoru Rasim Bəxşı ilə müsahibə.

Süni intellekt (SI) artıq eksperimental texnologiya mərhələsini geridə qoyaraq tədricən infrastruktur səviyyəsinə yüksəlir. Bəs bu prosesdə Azərbaycan haradadır? Hansı səhvlər artıq buraxılıb? Hansı həllər real nəticə verir, hansıları isə hələ də təqdimat səviyyəsində qalır?

Bu mövzular ətrafında Tech Xəbər Lenovo Global Technology Azerbaijan nümayəndəliyinin direktoru, İT sahəsində 30 ildən artıq təcrübəyə malik Rasim Baxşı ilə söhbətləşib. Onun peşəkar yolu informatika olimpiadalarından, iri texnoloji ekosistemin idarəçiliyinə qədər uzanır.

Bu müsahibə “möcüzə alqoritmlər” haqqında deyil — iqtisadiyyat, məlumatlar, səhvlər, qorxular və gələcək haqqındadır.

Gündəmdə olan "artificial intelligence" (AI) ilə tanışlığınız necə başladı?

Mən ixtisasca proqramçıyam, Bakı Dövlət Universitetinin Tətbiqi Riyaziyyat fakültəsini bitirmişəm. Səkkizinci sinifdən proqramlaşdırma ilə məşğul olmuşam, beynəlxalq informatika olimpiadalarında iştirak etmiş, 1994 və 1996-cı illərdə Azərbaycanı təmsil etmişəm. Mənim müəllimim, mərhum Ramin Mahmudzadə, bu gün ölkənin İT mühitini formalaşdıran bütöv bir mütəxəssis nəslini yetişdirmişdi.

Otuz il bu sahədə çalışan insan texnologiyalara ayrı-ayrılıqda deyil, dövrlər prizmasından baxır. Böyük Dil Modelləri (LLM) və Kiçik Dil Modelləri (SLM) - yeni anlayış deyil. O, 30–50 il əvvəl də müzakirə olunurdu: Turing testi, ilkin ekspert sistemləri, kompüter görməsi, sadə dil modelləri mövcud idi. Əsas fərq yalnız iki amildədir — hesablama gücü və informasiya həcmi.

Biz 286 və 386 prosessorları ilə başlamışdıq, daha sonra Pentium dövrü gəldi. Arxitekturalar eyni qaldı, lakin miqyas kəskin şəkildə artdı. Bu gün SI artıq nəzəriyyə deyil, həqiqətən işləyən bir alətdir.

Süni zəka “hype”dır, yoxsa real iqtisadi alət?

Sİ “hype” adlandırmaq düzgün deyil. Hype — təqdimat formasıdır. Texnologiyanın özü isə bəşəriyyətin informasiya yüklənməsinə verdiyi cavabdır.

Məlumatların həcmi elə bir səviyyəyə çatıb ki, insan onları fiziki olaraq emal edə bilmir. Süni intellekt məhz bu zaman və diqqət boşluğunu doldurur. Vaxtilə fərdi kompüterlərin “çap maşını” olmaqdan çıxaraq universal informasiya alətinə çevrilməsi kimi.

Bu gün dil modelləri böyük data massivlərini analiz edir, hesabatlar hazırlayır, kontent yaradır, mətnləri tərcümə edir, təhsildə və qərar qəbuletmədə dəstək verir. Bunlar artıq əlavə dəyər yaradır. Digər tərəfdən, iqtisadi səmərəliliyin sərhədləri var: hesablama, enerji və infrastruktur xərcləri. Bazar getdikcə optimallaşmaya yönəlir. Məsələn, DeepSeek şirkətinin nümunəsi göstərdi ki, oxşar nəticələr daha az resursla əldə edilə bilər.

Azərbaycan iqtisadiyyatında dil modellərinin real vəziyyəti necədir?

Obyektiv desək, Azərbaycan hazırda başlanğıc mərhələsindədir.

Süni intellektin artıq ölçülən effekti verdiyi sahə əsasən dövlət sektorudur: sənəd dövriyyəsi, vətəndaş müraciətləri, şablon cavablar, elektron xidmətlər, məhkəmə və icra sistemləri. Burada sənəd həcmi çox böyükdür və qaydalar sərtdir — Sİ faktiki olaraq əvəzolunmazdır.

Əsas problem texnologiyada deyil. Əsas məhdudiyyət — məlumatlardır. Serverlər, GPU-lar (qrafik prosessorlar), bulud xidmətləri almaq mümkündür. Lakin əgər informasiya toplanmayıbsa, təmizlənməyibsə, parçalanmışdırsa və hüquqi baxımdan istifadəyə hazır deyilsə — süni zəka işləməyəcək.

Mən həmişə deyirəm: məlumatlar yeni neftdir, amma yalnız təmiz və strukturlaşdırılmış olduqda.

Bəs özəl sektor?

Özəl sektorda tez-tez “süni intellekt tətbiq edək, çünki lazımdır” yanaşması ilə rastlaşırıq. Şirkətlər çox zaman nə üçün tətbiq etdiklərini tam anlamırlar. Səbəblər aydındır: rəqabətdən geri qalmaq qorxusu, trend təzyiqi, sürətli optimallaşma gözləntisi.

Lakin konkret istifadə ssenariləri (use-case) olmadan bu, vaxt itkisinə, məyusluğa və səmərəsiz investisiyalara gətirib çıxarır. Xüsusilə kiçik və orta biznes üçün bu risklidir — tətbiq xərcləri iqtisadi effekti üstələyə bilər.

Sİ tətbiqində ən geniş yayılmış səhv nədir?

Əsas sistemli səhv — prosesə avadanlıqdan başlamaqdır, problemdən yox. Bir il əvvəl hamı GPU-serverlər alırdı. Bu gün isə eyni şirkətlər sual verir: “Bizə bunlar həqiqətən lazımdırmı?”

Bahalı avadanlıqların istifadəsiz qalması, layihələrin prodakşna çatmaması, 2–3 il ərzində texnikanın mənəvi və fiziki köhnəlməsi hallarını artıq görmüşük. Düzgün ardıcıllıq həmişə belədir: konkret tətbiq ssenarisi → pilot layihə → məlumatlarla iş → miqyaslama.

Lenovo olaraq biz çox vaxt məhz konsaltinq mərhələsinə fokuslanırıq. Çünki effektiv tətbiq üçün yalnız texniki deyil, biznes prosesləri, kadr hazırlığı və təşkilati hazır olma səviyyəsi də qiymətləndirilməlidir.

İnfrastruktur, kadrlar və məlumat bazası ən böyük əngəl hansıdır?

Prioritetləri belə sıralayardım: birinci — data bazalar, ikinci — kadrlar (defisit var, amma potensial da mövcuddur), üçüncü — infrastruktur.

İnfrastruktur ölkədə inkişaf edir. Üstəlik, Azərbaycanın unikal üstünlükləri var — enerji resursları və əlverişli coğrafi mövqe.

Azərbaycan süni intellekt yarışında mərhələləri “ötə” bilərmi?

Bəli, bu böyük şansdır. Ölkədə bərpa olunan enerji inkişaf edir, coğrafi mövqe əlverişlidir, tranzit optik lif xətləri mövcuddur. Bu isə data-mərkəzlərin yerləşdirilməsi, regional rəqəmsal hubun formalaşdırılması və bilik iqtisadiyyatının inkişafı üçün imkan yaradır. Bu tip işlər fiziki miqrasiyanı tələb etmir. Mütəxəssis Bakıda oturaraq qlobal bazar üçün işləyə bilər.

Süni intellekt kimləri əvəz edəcək, kimləri daha dəyərli edəcək?

Risk qrupunda olanlar: tərcüməçilər, ofis assistentləri, junior proqramçılar, çağrı mərkəzi operatorları, ilkin analitiklər.

Dəyəri artanlar: həll arxitektorları, sistem analitikləri, data mütəxəssisləri, prompt mühəndisləri, süni intellektə düzgün tapşırıq verə bilən insanlar.

Texnologiya insanı yox, təkrarlanan (rutin) işi əvəz edir.

Süni zəkədan qorxu realdırmı?

Tarix göstərir ki, hər texnoloji dalğa əvvəlcə peşələri dəyişir, sonra yenilərini yaradır. Problem texnologiyada deyil, adaptasiyaya müqavimətdədir. Öyrənən və dəyişən insanlar həmişə tələb olunacaq.

Lenovo məsuliyyətli və etik süni intellekt tətbiqi üzərində aktiv işləyir. Avropa İttifaqında "Artificial Intelligence" Paktını imzalamışıq, Sİ üzrə baş mütəxəssis təyin etmişik. Əsaslı narahatlıqlar var, lakin imkanlar da böyükdür.

Sİ icraçıdır, yoxsa məsləhətçi?

Hazırda — yalnız məsləhətçi. İnsan nəzarəti olmadan son qərarların süni intellektə verilməsi səhvdir. Bu, təkcə texnologiya deyil, etik, təhlükəsizlik və məsuliyyət məsələsidir.

Süni zəka səhv edəndə kim cavabdehdir?

Məsuliyyət kollektivdir: tərtibatçı, sifarişçi və istifadəçi. Lakin bunun üçün etik normalar, reqlamentlər, ekspertiza və qanunvericilik bazası mövcud olmalıdır. Əks halda məsuliyyət anlayışı formal qalır.

Biz Lenovo şirkəti olaraq süni intellektin yalnız texniki deyil, eyni zamanda etik baxımdan düzgün və məsuliyyətli tətbiqini əsas prinsip kimi qəbul edirik. Bu sahədə ilkin mərhələdən etibarən peşəkar təcrübəyə və institusional çəkiyə malik mütəxəssislərin məsləhəti və dəstəyi xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Məhz reqlamentləri bilən, proseslərin mahiyyətini dərindən anlayan və böyük texnoloji şirkətləri təmsil edən ekspertlərin iştirakı Sİ layihələrinin düzgün qurulması üçün həlledici rol oynayır.

Təsəvvür edək ki, 10 ildən sonra AI bəşəriyyət üzərində tam nəzarət əldə edir. Sizi — qərarlarınızı, baxışlarınızı və dəyərlərinizi analiz etdikdən sonra — sizcə, o sizi faydali hesab edib yaşamağa buraxarmi? Və əgər sağ buraxsa — süni zəkə və robotların idarə etdiyi bir dünyada yaşamağa razı olardınızmı?

Sonuncu sualın cavabı budur: xeyr, mən süni intellektin tam nəzarəti altında yaşamağa razı olmazdım. Burada biz texnologiyadan kənara çıxıb fəlsəfi aspektə yaxınlaşırıq. Əxlaq, dəyərlər sistemi, yaxşılıq və pislik ideyaları, məsuliyyət və seçimlə ayrılmaz şəkildə bağlı olan bir şüur ​​anlayışı var.

Bu, insanlara xas olan bir şeydir. Sİ hazırda bu "xüsusiyyətə" malik deyil və düşünmürəm ki, belə bir mərhələyə nə vaxtsa çatacaq. Bəşəriyyət, bütün texnoloji irəliləyişlərinə baxmayaraq, sağ qalıb və yaşamağa davam edir; sivilizasiya mövcuddur və inkişaf edir.

Əminəm ki, bəşəriyyət texnologiyanın nəzarətsiz nəzarət və fundamental, mövcudluq qərarları qəbul etmək hüququ qazandığı bir vəziyyətə - mövcud olub-olmayacağımıza qərar vermək hüququna - yol verməyəcək.