Gen terapiyasında xəstəlik yaradan genetik səhvləri düzəltmək üçün genom redaktəsi alətlərinin istifadəsi tibb sahəsində böyük ümidlər vəd edir. Lakin bu yanaşma risklərdən tamamilə uzaq deyil. Xüsusilə, DNT üzərində həyata keçirilən "genetik cərrahiyyə" qalıcı genetik izlər buraxa bilər ki, bu da irsi ola bilər. Bu riski azaltmaq üçün tədqiqatçılar mesencer RNT (mRNT) üzərində gen redaktəsi proseslərini sınaqdan keçiriblər. mRNT, DNT ilə zülallar arasında mərkəzi rol oynayan bir əlaqədir və DNT-də qalıcı dəyişikliklər yaratmadığı üçün bu proses daha təhlükəsiz hesab edilir. Lakin mövcud RNT redaktəsi alətləri ya çox mürəkkəb, ya da insan hüceyrələri üçün toksikdir. Yale Universitetindən olan tədqiqatçılar, məşhur CRISPR-Cas9 gen redaktəsi alətində "gizli" olan RNT hədəfləmə fəaliyyətini aşkar edərək, yeni və təhlükəsiz RNT redaktəsi alətləri ailəsi yaradıblar. "Həll təəccüblü dərəcədə sadə idi," deyə tədqiqatın baş müəllifi, Yale Tibb Məktəbinin molekulyar biofizika və biokimya professoru Ailong Ke bildirib. "Biz CRISPR aləti və onunla əlaqəli IscB fermentində güclü RNT hədəfləmə fəaliyyətini aşkar etdik və sadəcə onun gizli gücünü RNT-ni hədəfləmək üçün sərbəst buraxdıq." Bu nəticələr "Cell" jurnalında dərc edilib. CRISPR (Clustered Regularly Interspaced Short Palindromic Repeats) orqanizmlərin, məsələn, bakteriya və arxeyaların genomlarında tapılan DNT ardıcıllıqlarıdır. Cas9 (CRISPR-associated protein 9) fermenti CRISPR ardıcıllıqlarından istifadə edir. Cas9 fermentləri və CRISPR ardıcıllıqları canlı orqanizmlərdə genləri redaktə etmək üçün istifadə olunan CRISPR-Cas9 texnologiyasının əsasını təşkil edir. "Bu yanaşma IscB-nin molekulyar strukturlarının dərin başa düşülməsi ilə yönləndirildi," deyə tədqiqatın ilk müəllifi və Yale Universitetinin doktorantura üzrə əməkdaşı Çengtao Xu bildirib. "Cas9-dan eyni ideyanı çıxarmaq daha çətin olardı, çünki onun strukturu IscB-dən daha mürəkkəbdir. Təbiət bizim üçün çoxlu xəzinələr buraxır və onları aşkar etmək çətindir, lakin maraqlıdır. Bu, molekulyar biofizika və biokimya sahəsində xüsusilə yaxşı olduğumuz bir şeydir." Tədqiqatçılar yeni alətlərinə R-IscB və R-Cas9 adını verərək, onları genom tədqiqatı və tibb sahəsində istifadəsini müəyyən ediblər. "Onlar RNT redaktəsi üçün İsveçrə ordusu bıçaqları kimidir," deyə Ke bildirib. "Biz göstəririk ki, bu alətlər mRNT funksiyalarını pozmaq, hədəflənmiş mRNT-ni parçalayıb məhv etmək və ya mRNT hədəfində kodlaşdırma səhvlərini düzəltmək üçün istifadə edilə bilər. Əslində, biz RNT səviyyəsində hər hansı bir genetik cərrahiyyə növünü həyata keçirmək üçün bir yol tapmışıq ki, bu da böyük bir nailiyyətdir." Xu əlavə edib ki, bu alətlər CRISPR ardıcıllıqlarından istifadə edən Cas9 fermentlərinin hədəflərində də eyni dərəcədə yaxşı işləyir. "Biz bu yanaşmanı digər oxşar alətlərlə nə qədər irəlilədə biləcəyimizi görmək üçün çox həyəcanlıyıq," deyə o bildirib. Tədqiqatçılar indi bu alətləri laboratoriyada sınaqdan keçirərək nadir genetik xəstəlikləri müalicə etmək və ya yara sağalmasını təşviq etmək üçün testlər aparmağı planlaşdırırlar. "Biz xüsusilə R-IscB-lər tərəfindən həyata keçirilən trans-splicing reaksiyaları ilə maraqlanırıq, çünki bu, potensial olaraq hər hansı bir genetik mutasiyanı RNT səviyyəsində düzəldə bilər. Bu, genom tibb sahəsi üçün böyük bir fürsətdir," deyə Ke vurğulayıb. "Çoxlu potensial tətbiqlər var. Yeni alət çox güclü, dəqiq və olduqca çoxfunksiyalıdır." Tədqiqatın digər müəllifləri arasında Yale Universitetindən doktorantura üzrə əməkdaşlar Xiaolin Niu və Haifeng Sun, həmçinin Çikaqo Universitetindən professor Veyxin Tanq yer alır.