Yer kürəsi bu gün daha sürətli fırlandı: səbəblər və nəticələr

Yer kürəsi 2025-ci il avqustun 5-də adi günlərdən 1.33 millisekund daha tez öz dövrəsini tamamlayacaq. Bu, ilin ən qısa günlərindən biri olaraq, 86,399.99867 saniyə davam edəcək. Bu fenomenin necə baş verdiyini və belə dəqiq ölçülərin necə aparıldığını anlamaq olduqca maraqlıdır.

Yer kürəsi orta hesabla 23 saat, 56 dəqiqə, 4 saniyə və 90.5 millisekund müddətində dövr edir. Bu, 'sideral gün' adlanır və Yer kürəsinin kosmosdakı uzaq ulduzlara görə 'həqiqi' dövrüdür. Lakin insanların gündəlik həyatda tanıdığı 24 saatlıq gün 'günəş günü' adlanır və ardıcıl iki gün doğumu və ya günorta arasındakı müddəti ifadə edir. Bu əlavə 4 dəqiqə Yer kürəsinin Günəşi yenidən eyni nöqtədə görmək üçün əlavə 1 dərəcə dövr etməsi ilə izah olunur.

Avqustun 5-də hər iki növ günün bir qədər qısalmasının əsas səbəbləri arasında atmosferdəki küləklər, okean və magma dövranı, həmçinin Ayın cazibə qüvvəsi yer alır. Bu dəyişikliklər 1970-ci ildən bəri atom saatları və astronomiya vasitəsilə dəqiq şəkildə ölçülür. Məsələn, 1973-cü ildə bu dəyişikliklərin cəmi 1,106 millisekund təşkil edərək, Yer kürəsinin dövrəsində bir saniyədən bir qədər çox gecikmə yaratmışdır. Bu cür gecikmələri düzəltmək üçün həmin il 'sıçrayış saniyələri' tətbiq edilmişdir.

Yüksək dəqiqlikli vaxt ölçmə sistemləri, xüsusilə qlobal mövqe sistemi (GPS), bu dəqiqliyə ehtiyac duyur. Məsələn, 1.33 millisekundluq dəyişiklik ekvatorda 62 sm mövqe səhvinə səbəb ola bilər. Əgər 1973-cü ildəki cəmi gecikmə düzəldilməsəydi, GPS-də yarım kilometrə qədər mövqe səhvi baş verə bilərdi.

Yer kürəsinin fırlanma sürətini ölçmək üçün kosmosda sabit bir istinad nöqtəsi tapmaq lazımdır. Bu məqsədlə 'kvasarlar', yəni milyardlarla işıq ili uzaqdakı supermassiv qara dəliklərdən yayılan işıq istifadə olunur. Radioteleskoplar kvasarlara əsaslanaraq Yer kürəsinin dövr müddətini millisekund dəqiqliyi ilə ölçür. Bu müşahidələr atmosfer, okean və digər hərəkətləri daxil edən kompüter modellərinin başlanğıc nöqtəsi olaraq istifadə olunur.

Atmosfer küləkləri Yer kürəsinin dövr müddətinə ən böyük təsir göstərən amillərdən biridir. Xüsusilə dağ silsilələri ilə toqquşan küləklər Yer kürəsinin fırlanmasını yavaşladır. Şimal yarımkürədə qışda küləklər daha güclü, yayda isə daha zəif olur. Bu səbəbdən yay ayları ilin ən qısa günlərini gətirir.

Uzunmüddətli perspektivdə Yer kürəsinin fırlanması daha yavaş olur. Buzlaqların əriməsi nəticəsində suyun ekvatora doğru hərəkəti, Yer kürəsinin kütləsinin yenidən paylanması və hətta zəlzələlər fırlanma sürətini dəyişir. Ayın cazibə qüvvəsi də Yer kürəsinin enerji itkisinə səbəb olur. Ayın cazibəsi okeanları qaldırır və bu, Yer kürəsinin fırlanma sürətini azaldır. Bunun nəticəsində Ay hər il Yer kürəsindən 3.8 sm uzaqlaşır.

Son illərdə, 2020-ci ildən başlayaraq, Yer kürəsinin fırlanma sürəti yavaşlamaqdansa sürətlənməyə başladı. Bu, Yer kürəsinin nüvəsi ilə mantiyası arasındakı bucaq momenti mübadiləsi ilə izah edilir. Avqustun 5, iyulun 5 və iyulun 22 tarixləri bu ilin ən sürətli günləri olaraq əvvəlcədən proqnozlaşdırılmışdır. Bu tarixlərdə Ayın orbitdəki mövqeyi Yer kürəsinin fırlanmasını yavaşlatan təsirləri azaldır.

1.33 millisekundluq fərqi adi insanlar hiss etməsə də, atom saatları və astronomik ölçü sistemləri üçün bu dəyişikliklər tamamilə aydındır.